جشن بهمنگان چیست؟
جشن بهمنگان، یکی از کهنترین آیینهای ایرانی و زرتشتی، در دوم بهمنماه (بهمنروز از ماه بهمن) برگزار میشود و به پاسداشت اندیشه نیک، خرد الهی و مهربانی با حیوانات اختصاص دارد. این جشن که به امشاسپند وهومنه (بهمن) مربوط است، با آیینهایی چون پخت آش گیاهی بهمنگان، پرهیز از خشونت و مصرف گوشت، دید و بازدید، پهن کردن سفرهای نمادین، نیایشهای گروهی و کمک به حیوانات برگزار میشود. فلسفهی اصلی بهمنگان، تأکید بر منش نیک، همزیستی با طبیعت، اخلاقمداری و صلحطلبی است؛ آموزههایی که در جهان امروز همچنان الهامبخش و کاربردیاند.
عنوان | توضیحات |
---|---|
نام جشن | بهمنگان (بهمنجه / بهمنیه) |
زمان برگزاری | دوم بهمنماه (بهمنروز از ماه بهمن) |
تقویم مربوط | تقویم زرتشتی و گاهشماری ایرانی باستان |
امشاسپند مرتبط | وهومنه (بهمن) – نماد اندیشه نیک و خرد الهی |
مفهوم واژه "بهمن" | از "وُهُ + مَنَه" به معنای منش نیک، تفکر سالم و عقلانیت |
فلسفه جشن | ترویج اندیشه نیک، پرهیز از خشونت، احترام به حیوانات و گیاهخواری |
مهمترین آیینها | پخت آش بهمنگان، نیایش، دید و بازدید، پهن کردن سفره، کمک به حیوانات |
اجزای اصلی سفره بهمنگان | هفت دانه گیاهی، جوانه، گل سفید یا بنفشه، آب پاک، شمع، میوه خشک |
غذای سنتی | آش بهمنگان (کاملاً گیاهی با ۷ حبوبات + سبزیجات + ادویه سنتی) |
پیام فرهنگی و اخلاقی جشن | اندیشه نیک، مهربانی، احترام به طبیعت، تقویت همدلی و صلحطلبی |
جشن بهمنگان چه روزی است؟
جشن بهمنگان که یکی از جشن اصیل ایران باستان است، در روز دوم بهمنماه (بر اساس گاهشماری خورشیدی ایرانی) برگزار میشود، یعنی روزی که نام روز و ماه یکی است: بهمنروز از بهمنماه. در گاهشماری زرتشتی که هر روز ماه نام خاصی دارد، این روز به “بهمن” تعلق دارد. بهمن دومین امشاسپند در آیین زرتشتی است که به اندیشه نیک معروف است. در نتیجه این روز را برای پاسداشت اندیشه نیک و منش پاک جشن میگرفتند.
معنی واژه «بهمن»
واژه “بهمن” در اصل از واژهی اوستایی “وهومنه” (Vohu Manah) گرفته شده است که به معنی «اندیشه نیک» است. این واژه از دو جزء تشکیل شده است: «وُهُ» به معنی نیک و «مَنَه» به معنی منش، اندیشه و خرد. در آیین زرتشتی، وهومنه یا بهمن یکی از شش امشاسپند (فرشتگان مقرب) است که به عنوان مظهر تفکر پاک و عقلانیت شناخته میشود. بهمن در مقام اولین امشاسپند، نمایندهی خرد الهی و راهنمای انسان در مسیر راستی و نیکی است.
به نقل از سایت tavazoeurope.com درباره جشن بهمنگان:
Bahmanagan is a celebration of good thoughts and sacred wisdom. It was held to honor Vohuman, who symbolized wisdom, good behavior, and the protection of animals. One of the key rituals of this festival was the prohibition of killing animals or consuming meat.
بهمنگان جشنی است برای بزرگداشت اندیشه نیک و خرد مقدس. این آیین به افتخار وهومن، که نماد خرد، رفتار نیک و پاسداری از حیوانات است، برگزار میشد. یکی از مهمترین رسوم این جشن، پرهیز از کشتار حیوانات و مصرف گوشت بود.
تاریخچه و ریشههای جشن بهمنگان
جشن بهمنگان پیشینهای چند هزار ساله دارد و در دوران باستان، بهویژه در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بهطور گسترده برگزار میشده است. منابع مختلفی از مورخان و نویسندگان ایرانی و عرب مانند ابوریحان بیرونی، فردوسی و مسعودی به این جشن اشاره کردهاند. ابوریحان در کتاب “آثارالباقیه” دربارهی این جشن مینویسد که ایرانیان در این روز برای بزرگداشت فرشتهی بهمن گردهم میآمدند، به یکدیگر هدیه میدادند و غذاهای خاصی مانند آش بهمنگان طبخ میکردند.
جشنهای مشابهی با محوریت اندیشه و خرد در دیگر فرهنگها هم وجود دارد، اما ویژگی خاص جشن بهمنگان تأکید آن بر پیوند انسان با منش نیک، طبیعت، حیوانات و صلح است.
جشن امردادگان که در روز هفتم از ماه امرداد برگزار میشود، یکی از آیینهای باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند امرداد اختصاص دارد. واژه امرداد که ریشه در «امرتات» اوستایی دارد، به معنای بیمرگی و جاودانگی است؛ مفهومی که در دل فرهنگ ایرانی جایگاه ویژهای دارد و نشاندهنده پیوند عمیق با طبیعت، سرسبزی و زندگی پایدار است.
بهمنگان و ارتباط آن با گیاهخواری و پرهیز از کشتار
یکی از جنبههای جالب جشن بهمنگان، احترام به حیوانات و تأکید بر گیاهخواری در این روز است. در آیین زرتشتی، امشاسپند بهمن حامی حیوانات سودمند است. به همین دلیل، در روز بهمنگان کشتار حیوانات را ناپسند میدانستند و توصیه میشد که از غذاهای گیاهی و بدون گوشت استفاده شود. حتی برخی از زرتشتیان در این روز از پوشیدن لباسهای چرمی نیز پرهیز میکردند.
در واقع، این جشن را میتوان نوعی روز جهانی حقوق حیوانات در فرهنگ ایرانی دانست که هزاران سال پیش پایهگذاری شده است. جشن های زیادی در ایران باستان برگزار شده که همگی انها مفهوم عمیقی را در خود جای داده اند، یکی از این جشن ها جشن سده است.
آداب و رسوم جشن بهمنگان
۱. تهیه آش بهمنگان
پختن آش مخصوص بهمنگان از مهمترین آیینهای این روز است. این آش برخلاف بسیاری از غذاهای سنتی ایرانی که گوشت در آنها استفاده میشود، کاملاً گیاهی است. مواد اصلی آن شامل هفت نوع حبوبات مانند عدس، نخود، لوبیا، ماش، گندم، جو و برنج است که نماد برکت، تنوع و حیات هستند. در کنار حبوبات، انواع سبزیجات معطر مانند گشنیز، تره، جعفری، اسفناج و شوید نیز استفاده میشود. ادویههایی مانند زردچوبه، فلفل سیاه، نمک و گاهی مقداری دارچین یا گل محمدی به آن عطر و طعمی خاص میدهند. گاهی نیز از رشته آش یا کشک برای تزیین نهایی استفاده میشود.
آش بهمنگان نهتنها جنبهی خوراکی دارد، بلکه حامل پیامهای فرهنگی و اخلاقی است. این آش نماد مهربانی با حیوانات، همبستگی اجتماعی و پرهیز از خشونت است. برخی خانوادهها آن را در ظرفهای کوچک به صورت نذری پخش میکنند و در برخی مناطق، پخت گروهی آن بهانهای برای دورهمی خانوادگی و محلهای است. این آش بهانهای میشود برای ترویج همزیستی، تعاون و مهرورزی، که از ارزشهای بنیادین فرهنگ ایرانی و بهویژه آیین زرتشتی است.
جشن مهرگان، یکی از کهنترین آیینهای ایرانی با ریشههایی در دوران پیشاهخامنشی و باورهای زرتشتی است که در روز شانزدهم مهرماه برای بزرگداشت ایزد مهر، نماد خورشید، روشنایی، دوستی و عدالت برگزار میشود. این جشن با آداب ویژهای چون نیایش، روشن کردن آتش، پوشیدن لباسهای رنگارنگ، چیدن سفرهای شامل میوههای پاییزی، خوراکهای سنتی و اجرای موسیقی و رقص همراه است. عید مهرگان در ادبیات فارسی نیز جایگاهی رفیع دارد و امروزه همچنان در میان زرتشتیان ایران برگزار میشود. این آیین، نماد پیروزی نیکی بر بدی و فرصتی برای تجلیل از مهر و همبستگی انسانی است.
۲. دید و بازدید و هدیه دادن
در جشن بهمنگان، مردم با حضور در خانهی بزرگان خانواده یا دیدار با دوستان و آشنایان، صمیمیت و احترام خود را ابراز میکردند. این دید و بازدیدها معمولاً با آوردن هدایای کوچکی همراه بود که اغلب نمادین بودند؛ مانند گلهای طبیعی، نقل و نبات، آجیل، میوه یا پارچههای رنگارنگ. این هدایا بیشتر جنبهی نمادین داشتند و هدف اصلی آنها تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی بود.
در بسیاری از خانوادهها، رسم بود که کوچکترها به دیدار بزرگترها بروند و از آنها دعای خیر بگیرند. در مقابل، بزرگترها نیز با گفتارهای نیک، آرزوهای خیر و هدایا، محبت خود را نشان میدادند. این سنت نهتنها پیوندهای خانوادگی را مستحکمتر میکرد، بلکه بستری برای انتقال آموزههای اخلاقی، فرهنگی و دینی به نسلهای جوانتر فراهم میساخت.
۳. نیایش و حضور در نیایشگاهها
در روز بهمنگان، زرتشتیان در آتشکدهها یا نیایشگاههای خانگی گرد هم میآمدند و نیایشهایی ویژه به درگاه اهورامزدا و امشاسپند بهمن میخواندند. این نیایشها شامل خواندن بخشهایی از اوستا، بهویژه گاهان و یسنا، بود که به ستایش اندیشه نیک، راستی، خرد و مهربانی میپرداختند. همچنین مردم برای سلامتی، آرامش، زندگی پر از خرد و دوری از کینه و خشونت دعا میکردند.
این مراسم نیایشی اغلب با حضور موبدان (روحانیون زرتشتی) همراه بود که در فضای معطر به کندر و چوب صندل، دعای همگانی را برگزار میکردند. حس احترام، تمرکز روحی و آرامش روانی در این مراسم بسیار پررنگ بود. نیایشها نهتنها جنبهی عبادی داشت، بلکه فرصتی برای تأمل فردی، بازبینی رفتارها و ترویج ارزشهای اخلاقی در میان اعضای جامعه بود.
۴. خوردن دانههای گیاهی
در برخی خانوادهها رسم بود که سفرهای بهنام سفرهی بهمنگان پهن میکردند و بر روی آن هفت دانهی گیاهی قرار میدادند. این دانهها شامل گندم، جو، عدس، نخود، ماش، برنج و لوبیا بودند. برخی این دانهها را چند روز پیش از بهمنگان در آب میگذاشتند تا جوانه بزنند و به صورت سبزینهای زیبا روی سفره بچینند. این جوانهها نمادی از رشد، زندگی، پاکی و پایداری طبیعت بودند.
مصرف این دانهها، هم در آش بهمنگان و هم بهصورت جداگانه (مانند حلیم یا حریره) متداول بود. اعتقاد بر این بود که مصرف این دانهها سلامتی، برکت و طول عمر به همراه دارد. برخی خانوادهها از هر دانه مقدار کمی برمیداشتند و در خاک دفن میکردند تا خیر و برکت در زندگیشان پایدار بماند.
جشن بمو یکی از آیینهای کهن و طبیعتمحور مردم کردستان است که هر ساله با آغاز بهار و رویش گیاه خودرو و معطر «بمو» در دامنههای کوهستانی برگزار میشود. این جشن با ریشههای پیشااسلامی، نمادی از تجدید حیات، پیوند انسان با طبیعت، و تقویت روح جمعی و هویت فرهنگی محلیست. در آن، مردم با پوشیدن لباسهای سنتی، چیدن گیاه بمو، پخت غذاهای محلی، موسیقی و رقص کردی، و برافروختن آتش، به استقبال سال نو میروند. بمو نهتنها آیینی برای تجلیل از طبیعت، بلکه فرصتی برای انسجام اجتماعی، انتقال سنتها و احیای ارزشهای زیستبومی است که در دنیای مدرن، بیش از همیشه به آن نیاز داریم.
۵. پرستاری و مهربانی با حیوانات
یکی از ویژگیهای برجسته جشن بهمنگان، توجه ویژه به حیوانات و پرهیز از آزار آنها بود. از آنجا که امشاسپند بهمن نگهبان حیوانات سودمند است، این روز را بهعنوان فرصتی برای مهرورزی و مراقبت از حیوانات در نظر میگرفتند. مردم از ذبح حیوانات پرهیز میکردند، برای آنها غذا میگذاشتند، حیوانات بیسرپرست را تیمار میکردند و حتی برای پرندگان دانه میپاشیدند.
این سنت عمیق نشان از نگرش اخلاقی ایرانیان باستان نسبت به محیط زیست و حقوق موجودات زنده دارد. چنین آیینی، هزاران سال پیش، پیامآور مفاهیمی چون حقوق حیوانات، گیاهخواری اخلاقی و همزیستی مسالمتآمیز با طبیعت بوده است. در روزگار کنونی نیز توجه به این آموزهها میتواند در مسیر ترویج رفتار مسئولانه نسبت به محیط زیست و دیگر جانداران مؤثر باشد.
آش بهمنگان
آش بهمنگان، تنها یک غذای سنتی نیست، بلکه آیینهای از فرهنگ و تفکر ایرانی است. این آش بهطور خاص در روز دوم بهمنماه و بهمناسبت جشن بهمنگان طبخ میشود. استفاده از مواد گیاهی نهتنها با آیین زرتشتی و پرهیز از خشونت در این روز هماهنگ است، بلکه مزایای تغذیهای زیادی نیز دارد. وجود حبوبات مختلف باعث سرشار بودن آن از پروتئینهای گیاهی، فیبر و ویتامینها میشود که غذایی کامل و سالم برای بدن فراهم میسازد.
در بسیاری از خانوادهها، پختن آش بهمنگان بهصورت جمعی و خانوادگی انجام میشود. این کار نهتنها روحیهی تعاون را تقویت میکند، بلکه سبب زنده ماندن سنتها و انتقال آنها به نسل جوانتر میشود. گاه مادران و مادربزرگها در حین پخت این آش، داستانهایی از گذشته و جشنهای بهمنگان قدیم را بازگو میکنند که به یادگیری سنتها و پیوند عاطفی نسلها کمک میکند.
طراحی سفره بهمنگان
یکی از رسوم زیبای جشن بهمنگان، پهن کردن سفرهای رنگین و نمادین است که مشابه سفرههای نوروز یا مهرگان چیده میشود. این سفره نشاندهندهی نمادهای طبیعت، پاکی، برکت، خرد و اندیشه نیک است. بر روی سفره بهمنگان معمولاً اجزای زیر قرار میگیرد:
- هفت دانه گیاهی: مانند گندم، جو، عدس، نخود، لوبیا، برنج و ماش، که نماد برکت و زایش طبیعت هستند.
- سبزی تازه یا جوانه: نماد رویش، زندگی و تازگی.
- گل سفید یا گل بنفشه: گلهای سفید نماد صلح و گل بنفشه از گلهای محبوب زرتشتیان است.
- آب پاک در ظرف شفاف: نماد روشنی، پاکی و حقیقت.
- شمع یا چراغ روشن: نماد روشنایی و اندیشهی نورانی.
- تصویر یا نماد امشاسپند بهمن: که میتواند به صورت نمادین یا خطاطی شده روی سفره قرار گیرد.
- میوههای خشک و آجیل: نماد رزق و روزی و شادکامی.
چیدن سفره بهمنگان فرصتی برای دور هم بودن خانواده، یادآوری ارزشها، و همچنین آموزش غیرمستقیم مفاهیم اخلاقی و زیستمحیطی به کودکان است.
هدف از این نیایشها، طلب برکت، پاکی، روشنایی درونی، و حفاظت از بدیها و تاریکیهاست. بسیاری از شرکتکنندگان در این مراسم، هنگام نیایش، دستها را به سوی آتش بالا میبرند یا نگاه خود را به شعلهها میدوزند؛ چرا که معتقدند آتش، واسطهای میان انسان و جهان مینَوی است. این مراسم، لحظاتی آرام، تفکرانگیز و سرشار از حس احترام و فروتنی در برابر طبیعت و نیروهای کیهانی را فراهم میآورد. نیایش در تمامی جشن های باستان ایران از جمله جشن اردیبهشتگان وجود دارد.
مقایسه جشن بهمنگان با جشنهای مشابه جهانی
جشن بهمنگان از نظر مفهومی و فلسفی شباهتهایی با برخی جشنها و مناسبتهای فرهنگی و مذهبی در دیگر نقاط جهان دارد. یکی از نزدیکترین آنها “روز جهانی حقوق حیوانات” است که در بسیاری از کشورها برای ترویج همزیستی مسالمتآمیز با حیوانات برگزار میشود. همچون بهمنگان، در این روز مردم به غذا دادن به حیوانات، آگاهیبخشی درباره اهمیت حفظ محیط زیست و ترویج گیاهخواری میپردازند.
همچنین میتوان به روز زمین (Earth Day) اشاره کرد که هدف آن پاسداشت طبیعت و ترویج رفتارهای پایدار انسانی در برابر محیط زیست است. این روز نیز مانند بهمنگان مردم را به پرهیز از مصرف بیرویه، محافظت از منابع طبیعی و پرهیز از آسیب به جانوران و گیاهان تشویق میکند.
از نظر معنوی نیز میتوان مفهوم اندیشه نیک در بهمنگان را با جشنهایی مانند کریسمس یا دیوالی (جشن نور هندی) مقایسه کرد؛ جشنهایی که نور، عشق، بخشش و پاکی در آنها جایگاه ویژهای دارد. این شباهتها نشان میدهند که گرچه فرهنگها متنوعاند، اما بسیاری از ارزشهای اخلاقی و انسانی در آنها مشترکاند.
جشن بهمنگان در ادبیات و تاریخ
جشن بهمنگان در بسیاری از منابع تاریخی و ادبی ایران بازتاب یافته است. فردوسی در شاهنامه با نگاهی شاعرانه به بهمنگان اشاره میکند و آن را در کنار سایر جشنهای تقویم ایرانی مانند مهرگان و سده قرار میدهد. این نشاندهندهی جایگاه ویژهی این جشن در حافظهی فرهنگی ایرانیان است. همچنین اسدی طوسی، نظامی و عنصری نیز در اشعار خود از بهمنگان یاد کردهاند، بهویژه در توصیف جشنها، مراسم درباری یا ستایش اندیشه نیک.
در میان مورخان، ابوریحان بیرونی در کتاب ارزشمند «آثارالباقیه» اطلاعات دقیقی دربارهی این جشن آورده است. او به تفصیل دربارهی آداب آن، ارتباط آن با امشاسپند بهمن، و سنتهای رایج در این روز سخن گفته است. همچنین مسعودی، تاریخنگار عرب، در نوشتههای خود به تأثیر فرهنگ ایرانی بر جوامع دیگر و حضور جشنهایی چون بهمنگان اشاره کرده است. این گواهی میدهد که بهمنگان نهتنها یک مناسبت مذهبی بلکه یک رویداد اجتماعی مهم بوده که تأثیر آن به فراتر از مرزهای ایران نیز رسیده است.
بهمنگان و فلسفه اخلاقی آن
درونمایهی اصلی جشن بهمنگان، بر محور «اندیشه نیک» بنا شده است. این جشن از مردم میخواهد تا به منش نیک، تفکر سالم و رفتار اخلاقمدار توجه داشته باشند. در واقع، بهمن (وهومنه) بهعنوان فرشتهی اندیشه نیک، الهامبخش اخلاق، خردمندی و مهربانی در زندگی روزمره است. این مفهوم آنچنان در آیین زرتشتی ریشه دارد که سه اصل بنیادین این دین یعنی اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک بر پایهی همین آموزه بنا شدهاند.
بهمنگان فرصتی است برای بازاندیشی در رفتار و کردار، برای دروننگری و پالایش روح. این جشن از ما میخواهد که از خشونت پرهیز کنیم، به حیوانات و طبیعت احترام بگذاریم، و نیکی را در اندیشه و عمل جاری سازیم. در دنیای پر از بحران امروز، چنین ارزشهایی نهتنها اهمیت خود را از دست ندادهاند بلکه حیاتیتر از هر زمان دیگری شدهاند. احیای فلسفهی جشنهایی چون بهمنگان میتواند آغازگر بازگشت به زیست اخلاقمدار، مسئولانه و پرمهر باشد.
جشن بهمنگان در دوران معاصر
با وجود گذر زمان و تغییرات فرهنگی، جشن بهمنگان هنوز در میان زرتشتیان ایران، بهویژه در شهرهای یزد و کرمان، برگزار میشود. در هند نیز پارسیان این روز را با نیایش و برگزاری مراسم فرهنگی گرامی میدارند. در سالهای اخیر تلاشهایی برای احیای این جشن و معرفی آن به عموم مردم صورت گرفته است.
برخی مدارس و مراکز فرهنگی نیز برنامههایی در این روز ترتیب میدهند تا کودکان با فلسفه و ارزشهای این جشن آشنا شوند.
جشن آذرگان یکی از آیینهای باستانی ایران است که در روز نهم آذرماه، بهافتخار ایزد آذر و عنصر مقدس آتش برگزار میشود. این جشن نماد ستایش روشنایی، پاکی و عدالت است و ریشه در باورهای زرتشتی دارد. مردم با روشن کردن آتش، نیایش، نذر، و گردهمایی خانوادگی، این روز را گرامی میداشتند. آذرگان بازتابی از احترام ایرانیان به آتش بهعنوان واسطهای میان انسان و ایزدان و نماد معنوی روشنی و داوری است و امروزه نیز در میان زرتشتیان و علاقهمندان به فرهنگ ایرانی گاه برگزار میشود.
جمعبندی
جشن بهمنگان، یکی از زیباترین و پرمعناترین جشنهای باستانی ایران است که به اندیشه نیک، گیاهخواری، مهربانی با حیوانات و اخلاق انسانی تأکید دارد. این جشن، نمادی از تفکر مثبت، پیوند با طبیعت و احترام به حقوق موجودات زنده است.
امروزه که انسانها بیش از هر زمان دیگری به اخلاق، آرامش و همزیستی مسالمتآمیز نیاز دارند، بازگشت به آموزههای کهن اینچنینی میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی باشد.
بیایید بهمنگان را نه فقط به عنوان یک سنت باستانی، بلکه بهعنوان یک فرصت برای بازنگری در سبک زندگی، ارزشهای انسانی و ارتباطمان با طبیعت و حیوانات گرامی بداریم.
سوالات متداول
- جشن بهمنگان چه روزی برگزار میشود و چه مفهومی دارد؟
جشن بهمنگان در روز دوم بهمنماه، یعنی «بهمنروز از بهمنماه» برگزار میشود. این روز به احترام امشاسپند بهمن، فرشتهی اندیشه نیک در آیین زرتشتی، گرامی داشته میشود و نماد خرد، صلح، مهربانی و منش پاک است.
- چرا در جشن بهمنگان تأکید بر گیاهخواری و پرهیز از خشونت وجود دارد؟
امشاسپند بهمن نگهبان حیوانات سودمند است؛ به همین دلیل، در روز بهمنگان کشتار حیوانات ناپسند شمرده میشود. بهجای آن، آش گیاهی بهمنگان پخته میشود و آیینهایی با محوریت همزیستی مسالمتآمیز با طبیعت و حیوانات برگزار میگردد.
- سفره بهمنگان شامل چه چیزهایی است و چه مفهومی دارد؟
سفرهی بهمنگان شامل هفت دانه گیاهی، سبزیهای تازه یا جوانه، گل سفید یا بنفشه، آب شفاف، شمع روشن، میوه خشک، و نماد امشاسپند بهمن است. این اجزا نشاندهندهی پاکی، روشنایی، برکت و احترام به طبیعت هستند.