جشن آذرگان چیست؟
جشن آذرگان یکی از آیین‌های باستانی ایران است که در روز نهم آذرماه، به‌افتخار ایزد آذر و عنصر مقدس آتش برگزار می‌شود. این جشن نماد ستایش روشنایی، پاکی و عدالت است و ریشه در باورهای زرتشتی دارد. مردم با روشن کردن آتش، نیایش، نذر، و گردهمایی خانوادگی، این روز را گرامی می‌داشتند. آذرگان بازتابی از احترام ایرانیان به آتش بهعنوان واسطه‌ای میان انسان و ایزدان و نماد معنوی روشنی و داوری است و امروزه نیز در میان زرتشتیان و علاقه‌مندان به فرهنگ ایرانی گاه برگزار می‌شود.
| عنوان | توضیح |
|---|---|
| نام جشن | آذرگان |
| تاریخ برگزاری | نهم آذر (روز آذر از ماه آذر) |
| مفهوم اصلی | ستایش آتش و بزرگداشت ایزد آذر |
| نماد جشن | آتش، روشنایی، پاکی، عدالت |
| گل نمادین | گل آذر (به رنگ‌های سرخ، زرد یا نارنجی) |
| آداب و رسوم | افروختن آتش، نیایش، نذر، گردهمایی خانوادگی، روشن کردن چراغ یا شمع |
| مکان برگزاری سنتی | آتشکده‌ها (مانند آذرگشسب، آذرفرنبغ، آذربرزین مهر) |
| بازمانده‌های امروزی | برگزاری در میان زرتشتیان ایران (یزد، کرمان، فارس) و علاقه‌مندان فرهنگ ایرانی |
| ارتباط با جشن‌های دیگر | شباهت با جشن سده و دیگر آیین‌های آتش‌محور |
جشن آذرگان چیست؟
جشن آذرگان جزو یکی از جشن اصیل ایران باستان است که در ستایش عنصر آتش و بزرگداشت ایزد آذر (آتر، آتش) برگزار می‌شده است. این جشن در گاهشماری زرتشتی، زمانی برگزار می‌شود که روز آذر از ماه آذر فرا می‌رسد، یعنی نهم آذرماه. در باور ایرانیان باستان، هر یک از روزهای ماه به نام یکی از ایزدان زرتشتی نام‌گذاری شده و هنگامی که نام روز و نام ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند. به این ترتیب، آذرگان جشن روز آذر از ماه آذر است.
آذر، نماد روشنایی، پاکی، عدالت و داوری است و در آیین زرتشتی به عنوان یکی از مقدس‌ترین جلوه‌های الاهی شناخته می‌شود. از این رو، جشن آذرگان نه‌فقط یادآور ارزشهای معنوی و اخلاقی آتش، بلکه بازتابی از باور عمیق ایرانیان به نیروی روشنایی در برابر تاریکی بوده است.
جشن آذرگان چه روزی است؟
در تقویم رسمی ایران، جشن آذرگان برابر با روز نهم آذرماه شمسی است. این جشن بر اساس تقویم زرتشتی، در روز نهم از ماه نهم سال (آذر روز از ماه آذر) برگزار می‌شود. لازم به ذکر است که در گاهشماری باستانی ایرانی، هر ماه دارای سی روز است و هر روز نامی ویژه دارد. روز نهم ماه آذر، به نام «آذر» نام‌گذاری شده و به همین دلیل، این روز را روز آتش و جشن آذرگان می‌نامند.
در گذشته، این جشن نه‌فقط در خانه‌ها، بلکه در آتشکده‌ها و مکان‌های عمومی نیز برگزار می‌شده و مردم با حضور در این مراسم، به آتش مقدس درود می‌فرستادند و نیایش می‌کردند.
به نقل از سایت tavazoeurope.com درباره جشن آذرگان:
Azargan is another beautiful celebration. It takes place on the day of Āzar, which is the ninth day of the ninth month. During Āzar, a grand celebration is held in honor of light and illumination. Āzar-gān is dedicated to the worship of Āzar Īzad, the divine being associated with fire.
آذرگان یکی دیگر از جشن‌های زیباست که در روز آذر، یعنی نهمین روز از نهمین ماه برگزار می‌شود. در این روز، جشنی باشکوه به افتخار نور و روشنایی برگزار می‌شود. آذرگان به پرستش آذر ایزد، موجود الهی مرتبط با آتش، اختصاص دارد.
جشن آذرگان در شاهنامه
در شاهنامه‌ی فردوسی، با آنکه اشاره مستقیمی به جشن آذرگان نشده، اما نقش آتش و اهمیت آن بهعنوان عنصری پاک‌کننده و حقیقت‌یاب در داستان‌ها و روایت‌ها به خوبی نمود دارد. آتش در شاهنامه، همواره نماد داوری و پاکی است. یکی از معروف‌ترین این نمونه‌ها، داستان «سیاوش» است که برای اثبات بی‌گناهی خود از میان آتش عبور می‌کند.
در اسطوره‌های ایرانی، آتش نه‌تنها یک پدیده طبیعی، بلکه واسطه‌ای میان انسان و ایزدان تلقی می‌شود. این نگاه، در شاهنامه نیز ریشه دارد و هرجا که از آتش سخن به میان می‌آید، نوعی قداست، روشنایی و پاکی نیز همراه آن است؛ ویژگی‌هایی که دقیقاً با فلسفه‌ی جشن آذرگان هم‌راستا هستند.
جشن آذرگان در آتشکده‌های ایران
در دوران باستان، آتشکده‌ها بهعنوان مراکز دینی، فرهنگی و اجتماعی نقش مهمی در جامعه زرتشتی ایفا می‌کردند. در روز آذرگان، این آتشکده‌ها به‌ویژه آتشکده‌های بزرگ نظیر آتشکده آذرگشسب، آذر فرنبغ و آذربرزین مهر، شاهد برگزاری آیین‌هایی خاص بودند. موبدان و پیروان دین، گرد آتش جمع می‌شدند، سرودهای اوستایی می‌خواندند، نیایش می‌کردند و آتش را با چوب‌های خوش‌بو و خشک تغذیه می‌نمودند.
در بسیاری از مناطق ایران‌زمین، مردم نیز در خانههای خود، چراغ‌ها و مشعل‌ها را روشن می‌کردند و با احترام به آتش، یاد ایزد آذر را گرامی می‌داشتند. حضور خانوادگی، نذر و نیاز، شکرگزاری، و طلب برکت و سلامت از ویژگی‌های بارز این جشن بود.
جشن سروش روز همانند جشن سپندارمذگان تنها یک مناسبت تقویمی نیست، بلکه نمایانگر بخشی از باورهای عمیق اخلاقی، دینی و فرهنگی ایرانیان باستان است. این روز فرصتی است برای بازگشت به درون، تطهیر دل، شنیدن پیام حق و بازاندیشی در مسیر زندگی. ایزد سروش، با تمامی صفات مینوی خود، ما را دعوت به راه راستی، طهارت، و شنیدن ندای وجدان می‌کند.
آداب و رسوم جشن آذرگان
۱. افروختن آتش در فضای باز یا روی بام خانه‌ها
یکی از اصلی‌ترین رسوم جشن آذرگان، روشن کردن آتش در فضای باز یا بر بام خانه‌هاست. این رسم که ریشه در باورهای زرتشتی و سنت‌های باستانی دارد، نماد گرامی‌داشت عنصر مقدس آتش و ستایش ایزد آذر است. آتش در این شب نه‌تنها بهعنوان یک منبع روشنایی، بلکه به‌مثابه پدیده‌ای معنوی و پاک‌کننده مورد توجه قرار می‌گیرد. مردم با گردآمدن در کنار شعله‌های آتش، ضمن گرم شدن، به نوعی مشارکت اجتماعی و روحی دست می‌زدند که باعث تحکیم پیوندهای خانوادگی و اجتماعی می‌شد.
در برخی مناطق ایران، به‌ویژه در میان زرتشتیان یزد و کرمان، هنوز هم رسم است که آتش کوچکی در حیاط یا پشت‌بام خانه روشن می‌کنند. چوب‌های خشک و خوش‌بو مانند اسفند، مرزنگوش یا چوب سندل برای تغذیه آتش استفاده می‌شود. این روشنایی، نماد دور ساختن تاریکی و بدی از خانه و خانواده است. گاه در اطراف آتش، افراد دایره‌وار می‌نشینند و از نیکی‌ها، آرزوها و خاطرات می‌گویند؛ فضایی گرم، صمیمی و آکنده از امید.
۲. نیایش و سرودخوانی
نیایش و سرودخوانی یکی از سنت‌های اصیل و معنوی جشن آذرگان است که به‌ویژه در میان زرتشتیان رایج بوده و هست. موبدان یا افراد آشنا به ادعیه‌ی اوستایی، در کنار آتش مقدس، بخش‌هایی از اوستا مانند «آتش‌نیایش» یا «یَتا اَهو» را می‌خوانند و ایزد آذر را ستایش می‌کنند. این سرودها معمولاً با لحنی خاص و آهنگین ادا می‌شود که تأثیر معنوی آن را دوچندان می‌کند.
هدف از این نیایش‌ها، طلب برکت، پاکی، روشنایی درونی، و حفاظت از بدی‌ها و تاریکی‌هاست. بسیاری از شرکت‌کنندگان در این مراسم، هنگام نیایش، دست‌ها را به سوی آتش بالا می‌برند یا نگاه خود را به شعله‌ها می‌دوزند؛ چرا که معتقدند آتش، واسطه‌ای میان انسان و جهان مینَوی است. این مراسم، لحظاتی آرام، تفکرانگیز و سرشار از حس احترام و فروتنی در برابر طبیعت و نیروهای کیهانی را فراهم می‌آورد. نیایش در تمامی جشن های باستان ایران از جمله جشن اردیبهشتگان وجود دارد.
۳. نذر کردن و خوراکیهای سنتی
یکی دیگر از آیین‌های مهم جشن آذرگان، نذر کردن و تهیه‌ی خوراکیهای سنتی برای تقسیم در میان اعضای خانواده، همسایگان و نیازمندان بوده است. این نذورات معمولاً شامل خوراکیهای ساده اما مقوی مانند نان، خرما، کشمش، گردو، انار، یا آجیل‌های سنتی می‌شده که به نیت سلامتی، برکت، رفع بلا و شکرگزاری از نعمت‌ها تهیه و توزیع می‌شدند.
این خوراکی‌ها اغلب در سینی‌هایی چیده می‌شد و اعضای خانواده با احترام، آن‌ها را میان دیگران پخش می‌کردند. باور بر این بود که تقسیم این نذورات در روز آذر، باعث افزایش نور، گرما، خیر و روزی در زندگی می‌شود. همچنین در کنار این نذری‌ها، گاه نقل و نبات یا شیرینی‌های سنتی مانند کماج، لَگاوَک، یا نان سنتی مناطق نیز آماده می‌شد تا طعم جشن شیرین‌تر و لذت‌بخش‌تر شود.
۴. گردهمایی خانوادگی
جشن آذرگان، مانند بسیاری از جشن‌های باستانی ایرانی، فرصتی مغتنم برای گردهمایی خانوادگی و تقویت روابط میان نسل‌ها بوده است. خانواده‌ها در این روز به دور هم جمع می‌شدند، سفره‌ای ساده ولی گرم می‌انداختند و لحظاتی را به گفتوگو، خاطره‌گویی، بازی و خوش‌گذرانی اختصاص می‌دادند. این تجمع خانوادگی، بیش از آنکه ظاهری باشد، حاوی بار عاطفی، فرهنگی و حتی تربیتی مهمی برای فرزندان و جوانان بود.
در کنار آن، بزرگ‌ترها از فرصت استفاده می‌کردند تا دربارهی معنا و فلسفه‌ی جشن آذرگان سخن بگویند، قصه‌هایی از دوران کودکی یا داستان‌های اسطوره‌ای چون گذر سیاوش از آتش را نقل کنند. این انتقال فرهنگی و آموزشی، یکی از جلوه‌های عمیق جشن‌های ایرانی است که از خلال آن، نسل جدید با هویت تاریخی و فرهنگی خود آشنا می‌شود و حس تعلق به سرزمین و نیاکان در او تقویت می‌گردد.
۵. روشن کردن شمع یا چراغ در خانه‌ها
در مناطقی که افروختن آتش در فضای باز ممکن نبود، رسم بر این بود که چراغ‌ها یا شمع‌هایی در خانه روشن کنند تا نماد روشنایی و حضور آتش در دل خانواده باشد. این چراغ‌ها که گاه با روغن‌های معطر یا شمع‌های طبیعی روشن می‌شدند، نه‌فقط نوربخش فضای خانه بودند، بلکه حال و هوای خاصی از پاکی و معنویت در محیط می‌آفریدند.
این رسم حتی تا دوران قاجار و پهلوی نیز در برخی خانواده‌ها رایج بود. در برخی نقل‌ها آمده که زنان خانه چراغ‌هایی را در ظرف‌های سفالی می‌گذاشتند و در گوشه‌ای از خانه یا کنار سفره‌ی نذری روشن می‌کردند. برخی نیز باور داشتند که نگاه کردن به شعله‌ی چراغ در این شب، دل را آرام می‌کند و آرزوها را به سوی روشنایی می‌برد. این عمل، نمادی از تلاش برای دور کردن تاریکی‌های درون و گشودن مسیر روشنایی روح تلقی می‌شد.
جشن امردادگان که در روز هفتم از ماه امرداد برگزار می‌شود، یکی از آیین‌های باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند امرداد اختصاص دارد. واژه امرداد که ریشه در «امرتات» اوستایی دارد، به معنای بی‌مرگی و جاودانگی است؛ مفهومی که در دل فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و نشان‌دهنده پیوند عمیق با طبیعت، سرسبزی و زندگی پایدار است.
گل جشن آذرگان؛ گل آتش (گل آذر)
در آیین‌های باستانی ایرانی، بسیاری از جشن‌ها با گل‌هایی ویژه همراه بوده‌اند که نماد آن جشن محسوب می‌شده‌اند. در مورد جشن آذرگان، از گل «آتش» یا «گل آذر» به عنوان گل نمادین این جشن یاد می‌شود. این گل، معمولاً به رنگ نارنجی، سرخ یا زرد بوده که نشانه‌ای از شعله‌های آتش دارد.
در برخی متون قدیمی نیز به «گل آذر» اشاره شده که در روز جشن، بر سر در خانه‌ها آویخته می‌شده یا در کنار آتشکده‌ها قرار داده می‌شده است. این گل، همانند شعله‌ی آتش، نماد گرما، انرژی و روشنایی است و نشانه‌ای از حضور ایزد آذر در جشن بوده است.
فلسفه و معنای نمادین آتش در فرهنگ ایرانی
آتش در فرهنگ ایرانی، مفهومی فراتر از یک عنصر طبیعی دارد. در باورهای زرتشتی، آتش یکی از چهار عنصر اصلی (آب، باد، خاک و آتش) و تجلی حضور اهورامزدا بر زمین است. آتش، نماد خرد، روشنی، عدالت، پاکی، وفاداری و داوری عادلانه است. از این‌رو، نگهداشت و احترام به آتش، هم جنبه‌ی دینی و هم معنوی داشته است.
در جشن آذرگان، ایرانیان با ستایش آتش، در واقع به اصول اخلاقی و معنوی‌ای چون راستگویی، عدالت، مهربانی و روشنی دل احترام می‌گذارند. روشن کردن آتش، نماد دور ساختن تاریکی‌های درون و بیرون است.
بازمانده‌های جشن آذرگان در دوران معاصر
با گذر زمان و تغییرات اجتماعی و دینی، بسیاری از آیین‌های باستانی ایران کم‌رنگ یا فراموش شده‌اند. اما جشن آذرگان هنوز هم در میان برخی از زرتشتیان ایران و جهان برگزار می‌شود. در شهرهایی مانند یزد، کرمان، و برخی مناطق فارس، زرتشتیان با حضور در آتشکده‌ها، روشن کردن آتش، دعا و نیایش، و گرامی‌داشت ایزد آذر، این جشن را زنده نگه داشته‌اند.
اخیراً تلاش‌هایی برای احیای این جشن در میان غیرزرتشتیان نیز صورت گرفته است. پژوهشگران، دوست‌داران فرهنگ ایرانی و برخی انجمن‌های فرهنگی، جشن آذرگان را بهعنوان نمادی از میراث فرهنگی ایران معرفی کرده‌اند و مراسم‌هایی نمادین به مناسبت آن برگزار می‌کنند.
ارتباط آذرگان با سایر جشن‌های آتش‌محور ایرانی
آذرگان، تنها جشن آتش در فرهنگ ایران نیست. جشن‌هایی مانند جشن سده (در بهمن‌ماه) نیز به طور مستقیم با آتش مرتبط هستند. در جشن سده، آتش بزرگی برافروخته می‌شود تا صد روز باقی‌مانده تا نوروز و پایان سرما گرامی داشته شود.
در واقع، آتش همواره در آیین‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته و به‌نوعی، روح جشن‌ها را شکل می‌داده است. این پیوستگی میان آذرگان و دیگر جشن‌های آتش‌محور، گواهی بر نقش محوری عنصر آتش در کیهان‌شناسی و آیین‌های ایران باستان است.
جمع‌بندی
جشن آذرگان، یادگار درخشانی از فرهنگ و آیین‌های باستانی ایران‌زمین است که در ستایش آتش و ایزد آذر برگزار می‌شود. این جشن نه‌تنها نشان‌دهنده‌ی اهمیت عنصر آتش در زندگی و تفکر ایرانیان باستان است، بلکه بازتابی از جهان‌بینی اخلاق‌مدار و طبیعت‌محور آنان نیز به‌شمار می‌رود.
امروزه، آذرگان میتواند فرصتی برای بازگشت به ریشه‌های فرهنگی، گرامی‌داشت پاکی و روشنایی، و نگاهی نو به میراث کهن ایران باشد. احیای چنین جشن‌هایی، به ویژه با رویکردی فرهنگی و غیرمذهبی، میتواند به همبستگی بیشتر، آشتی با طبیعت و تقویت هویت ملی یاری رساند.
جشن خردادگان که در روز ششم از ماه خرداد برگزار می‌شود، یکی از آیین‌های باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند خرداد اختصاص دارد. واژه خرداد که ریشه در «هَئوروتات» اوستایی دارد، به معنای «رسیدن به کمال»، «تمامیت» و «سلامت کامل» است؛ مفهومی که در فرهنگ ایرانی نماد کمال، سلامت و پاکی است. خرداد، نگهبان عنصر آب و سرچشمه‌ی حیات نیز به شمار می‌رود و اهمیت زیادی در باورهای زرتشتی دارد.
سؤالات متداول
1. جشن آذرگان چه تفاوتی با جشن سده دارد؟
جشن آذرگان در نهم آذرماه و به افتخار ایزد آذر (نماد آتش) برگزار می‌شود، در حالی که جشن سده، در بهمن‌ماه، صد روز پیش از نوروز برگزار شده و بیشتر نماد آمادگی برای پایان زمستان و استقبال از گرماست. هر دو جشن، آتش‌محورند ولی فلسفه‌ی شکل‌گیری و زمان برگزاری آن‌ها متفاوت است.
2. آیا جشن آذرگان فقط مخصوص زرتشتیان است؟
در گذشته بله، ولی امروزه آذرگان میتواند برای همه ایرانیان، فارغ از دین و مذهب، بهعنوان جشنی فرهنگی و نماد احترام به نور، پاکی و طبیعت شناخته شود. این جشن ریشه در فرهنگ ملی و باستانی ایران دارد و ارزشهای جهانشمولی چون روشنایی، راستی و مهربانی را ترویج میدهد.
3. چگونه میتوان جشن آذرگان را در زندگی امروز برگزار کرد؟
با روشن کردن شمع یا آتش نمادین، پخش خوراکیهای سنتی میان خانواده و دوستان، گفتوگو دربارهی فلسفه آتش و نیکی، و نیایش یا دعا برای روشنی دل و سلامتی، میتوان آذرگان را با رویکردی فرهنگی، ساده و امروزی احیا کرد — حتی در خانههای شهری و مدرن.