جشن اردیبهشتگان چیست؟ تاریخچه و آداب رسوم

جشن اردیبهشتگان یکی از آیین‌های باستانی زرتشتی است که در سوم اردیبهشت، به‌پاس هماهنگی روز و ماه با نام «اردیبهشت» برگزار می‌شود و نماد راستی، نظم، پاکی و روشنایی است. این جشن فرصتی برای پالایش درونی، یادآوری ارزش‌های اخلاقی چون حقیقت و عدالت، و تجدید پیوند با طبیعت و عناصر مقدس مانند آتش و آب است. اردیبهشتگان با آیین‌هایی چون روشن‌کردن آتش، نیایش، تطهیر، دید و بازدید خانوادگی و نذری همراه است و در مقایسه با جشن‌هایی مانند نوروز یا مهرگان، جنبه‌ای شخصی‌تر، معنوی‌تر و تأمل‌برانگیز دارد.

اردیبهشتگان چیست؟

جشن اردیبهشتگان یکی از جشن های باستانی ایران است که از دل آیین زرتشتی بیرون آمده و نمادی از راستی، نظم، پاکی و روشنایی در فرهنگ ایران‌زمین به شمار می‌رود. این جشن در گروه جشن‌های ماهیانه قرار دارد که به دلیل تطابق نام روز و نام ماه در تقویم ایرانی برگزار می‌شوند. در آیین زرتشتی، هر روز از ماه نام خاصی دارد، و سومین روز هر ماه، «اردیبهشت روز» نام دارد. زمانی که این روز با ماه اردیبهشت مقارن می‌شود، جشنی به نام «اردیبهشتگان» برگزار می‌گردد.

اردیبهشتگان نماد پیوند انسان با مفاهیم بلند اخلاقی چون حقیقت، راستی و عدالت است. در این روز، زرتشتیان و علاقه‌مندان به سنت‌های ایرانی، یادآور می‌شوند که زندگی نیک و راست، راه رسیدن به خوشبختی و هماهنگی با جهان هستی است.

اردیبهشتگان چه روزی است؟

در تقویم رسمی ایران، روز سوم اردیبهشت به عنوان روز جشن اردیبهشتگان شناخته می‌شود. در تقویم زرتشتی، هر ماه سی روز دارد و هر روز نامی مخصوص به خود دارد که برگرفته از فرشتگان، ایزدان و امشاسپندان است. سومین روز ماه، «اردیبهشت» نام دارد و زمانی که ماه نیز «اردیبهشت» باشد، آن روز خاص‌ترین روز ماه محسوب شده و جشنی به افتخار آن برگزار می‌شود.

در گاه‌شماری باستانی، ایرانیان روزهایی را که نام روز و ماه یکسان می‌شدند جشن می‌گرفتند. این رسم نشانگر احترام به چرخه‌ی طبیعت و ارزش‌گذاری بر نظم کیهانی بود. اردیبهشتگان، از این منظر، یکی از مقدس‌ترین روزها در آیین زرتشتی است.

معنی واژه «اردیبهشت»

واژه «اردیبهشت» از ریشه‌ی اوستایی «اشه‌وهیشتا» (Asha Vahishta) گرفته شده است. این واژه را می‌توان به صورت زیر تجزیه و تحلیل کرد:

• اشه (Asha): نظم، حقیقت، راستی، قانون الهی، هماهنگی با طبیعت
• وهیشتا (Vahishta): بهترین، برترین

ترکیب این دو واژه، معنایی چون «برترین راستی»، «کامل‌ترین نظم کیهانی» یا «بهترین راه برای رسیدن به حقیقت» را به ذهن متبادر می‌سازد.

در جهان‌بینی زرتشتی، «اشه» نه‌تنها یک مفهوم اخلاقی بلکه بنیانی کیهانی است که بر اساس آن جهان خلق شده است. انسان اگر با «اشه» هماهنگ شود، به روشنایی و نیک‌بختی دست می‌یابد.

جایگاه اردیبهشت در آیین زرتشتی

در آموزه‌های زرتشت، شش موجود مقدس به نام امشاسپندان (در اوستا: Amesha Spenta) وجود دارند که تجلی صفات الاهی هستند. اردیبهشت یا اشه‌وهیشتا یکی از این امشاسپندان است و مقام بسیار والایی دارد.

امشاسپند اردیبهشت نگهبان عنصر آتش است، که خود نماد پاکی، راستی و نور است. آتش در آیین زرتشتی تنها عنصری طبیعی نیست، بلکه نوری است که با آن می‌توان حقیقت را دید. به همین دلیل، آتشکده‌ها مکانی مقدس برای نیایش و ارتباط با نیروهای روشنایی‌اند.

اردیبهشت نماینده قضاوت عادلانه، نظم اخلاقی و راه راست در زندگی انسانی است. در روز اردیبهشتگان، انسان یادآور می‌شود که راستی نه‌تنها یک فضیلت شخصی بلکه اصل بنیادین بقای جهان است.

خردادگان، همانند بسیاری دیگر از جشن‌های کهن ایرانی، نه‌تنها به تقویم وابسته است بلکه با طبیعت، زندگی اجتماعی و جهان‌بینی ایرانیان پیوندی عمیق دارد. در مقاله جشن خردادگان چیست؟ تلاش می‌کنیم نگاهی جامع و ژرف به این جشن باستانی داشته باشیم؛ از ریشه‌های تاریخی و دینی آن گرفته تا آیین‌ها، نمادها، فلسفه وجودی، گل مخصوص، تأثیرات فرهنگی و جایگاهش در جامعه‌ی امروز.

فلسفه و اهمیت جشن اردیبهشتگان

فلسفه‌ی اصلی جشن اردیبهشتگان بر پایه‌ی بزرگداشت «اشه» یا همان نظم، راستی و حقیقت است؛ سه مفهومی که در اندیشه‌ی زرتشتی، اساس پیدایش و پایداری جهان محسوب می‌شوند. این جشن، دعوتی است برای بازگشت به ارزش‌های بنیادین انسانی. در زمانی که دروغ، بی‌عدالتی و آشفتگی‌های فکری و اجتماعی بخشی از واقعیت‌های روزمره‌ ما شده‌اند، یادآوری مفهوم «اردیبهشت» می‌تواند الهام‌بخش باشد. برگزاری این جشن در آغاز بهار، خود نمادی از آغاز دوباره، پاکی و هماهنگی با نظم طبیعت است.

از نگاه زرتشتی، راستی نه‌تنها یک خصلت فردی، بلکه نوعی هماهنگی کیهانی است که باید در رفتار، گفتار و اندیشه‌ی انسان نمایان شود. اردیبهشت به عنوان «بهترین راستی» نقش داور هستی را دارد؛ یعنی هم راهنماست و هم ناظر بر کردار ما. بنابراین، اردیبهشتگان می‌تواند فرصتی باشد برای پالایش درونی، بازنگری در عملکرد فردی و اجتماعی و حرکت آگاهانه‌تر به سوی مسئولیت‌پذیری و اخلاق‌مداری. به همین دلیل است که این جشن را می‌توان یک «آیین اخلاقی-معنوی» دانست که جنبه‌هایی فراتر از یک مراسم سنتی دارد.

• راستی به عنوان ستون شخصیت انسان: دروغ، نفاق و تظاهر از دیدگاه زرتشتی گناهان بزرگ‌اند.
• نظم در زندگی فردی و اجتماعی: هماهنگی با قوانین طبیعت و وجدان
• پاکی در رفتار، گفتار و اندیشه: یک اصل بنیادین برای رشد معنوی

این جشن نه‌تنها یک سنت آیینی، بلکه فرصتی برای بازنگری در رفتارهای شخصی و اجتماعی است.

آیین‌ها و مراسم جشن اردیبهشتگان

مردم ایران‌زمین در گذشته آیین‌هایی خاص برای این روز برگزار می‌کردند که در ادامه به‌تفصیل آن‌ها را توضیح می‌دهیم:

۱. روشن کردن آتش

آتش نماد روشنایی و راستی است. در اردیبهشتگان، آتشدان‌ها در خانه‌ها، معابد و فضاهای عمومی روشن می‌شد. خانواده‌ها گرد آن جمع می‌شدند و با خواندن نیایش‌ها، در پی اتصال به راستی بودند.

۲. نیایش و اوستاخوانی

زرتشتیان در این روز بخشی از متون اوستا را که مرتبط با امشاسپند اردیبهشت است، می‌خوانند. نیایش‌ها شامل یشت‌ها، گاهان و دعاهای ویژه اردیبهشت است که تأکید بر راستی، عدالت و پاکی دارد.

۳. تطهیر و پاکیزگی

نظافت خانه و تن، غسل با آب پاک، شست‌وشوی دست‌ها و صورت، از جمله آداب این جشن است. این تطهیر، هم نماد پاکی جسم و هم طهارت روح و نیت است.

۴. دید و بازدید خانوادگی

در این روز، همچون نوروز و مهرگان، خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند، از یکدیگر دلجویی می‌کنند و کینه‌ها را از دل بیرون می‌رانند.

۵. نذری و خوراکی‌های طبیعی

خوراکی‌هایی مانند نان تازه، میوه، شیرینی‌های سنتی و غذاهای سبک تهیه می‌شود. برخی زرتشتیان نیز نذرهایی برای کمک به فقرا یا نیکوکاران می‌دهند.

نمادهای جشن اردیبهشتگان

در این جشن، نشانه‌هایی وجود دارد که هر یک معنا و پیامی عمیق در دل خود دارند:

• آتش: نماد راستی، آگاهی و زندگی
• گل‌های سفید یا زرد: نماد پاکی و نور
• رنگ سفید: نشانه خلوص و بی‌ریایی
• آب روان: برای شست‌وشوی گناهان و سمبلی از زندگی تازه

جشن اردیبهشتگان و عناصر طبیعت

اردیبهشت به عنوان امشاسپندِ نگهبان آتش، ارتباط تنگاتنگی با طبیعت دارد. این جشن فرصتی برای قدردانی از آتش، آب، زمین و هوا است. مردم در طبیعت گرد هم می‌آمدند و با احترام به عناصر چهارگانه، وحدت خود با هستی را تجدید می‌کردند.

منابع تاریخی درباره اردیبهشتگان

ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه به جشن اردیبهشتگان اشاره کرده و آن را روزی مهم برای زرتشتیان دانسته است. در متون اوستایی، به ویژه در «یسنا» و «ویسپرد»، نقش اردیبهشت و جایگاه او در گیتی توصیف شده است. کتاب‌های پهلوی چون «دینکرد» و «بندهش» نیز توضیحات مفصلی درباره این امشاسپند و جشن او ارائه می‌دهند.

توصیف جشن اردیبهشتگان در مناطق مختلف ایران

در روزگار کنونی، برگزاری رسمی جشن اردیبهشتگان بیش‌تر در میان زرتشتیان ساکن ایران، به‌ویژه در استان‌های یزد، کرمان و تهران دیده می‌شود. هرچند شکل برگزاری ممکن است در برخی مناطق اندکی تفاوت داشته باشد، اما اساس آن بر پایبندی به آیین‌های اصلی، چون روشن کردن آتش، نیایش، پاکیزگی و شادی خانوادگی استوار است.

در یزد، که یکی از پایگاه‌های مهم زرتشتیان است، مردم در آتشکده‌های محلی گرد هم می‌آیند و مراسم را با اوستاخوانی، روشن کردن آتش مقدس، اجرای نیایش‌های سنتی و برپایی سفره‌هایی با نان، میوه و گل‌های سفید برگزار می‌کنند. در کرمان، نیز مشابه یزد، این جشن با شکوه خاص و با حضور روحانیان زرتشتی برگزار می‌شود. در تهران، برخی خانواده‌های زرتشتی به‌صورت خانگی مراسم برگزار کرده و تلاش می‌کنند با دعوت از مهمانان و اقوام، مفاهیم اخلاقی این روز را زنده نگه دارند. حضور برخی گردشگران و پژوهشگران فرهنگی در این مراسم، باعث آشنایی بیشتر اقشار مختلف جامعه با این جشن شده است.

راهنمای برگزاری جشن اردیبهشتگان در خانه

اگرچه بسیاری از مردم امروز با آیین‌های باستانی کمتر آشنا هستند، اما برگزاری جشن اردیبهشتگان در فضای خانه نه‌تنها ممکن، بلکه می‌تواند تجربه‌ای معنوی، خانوادگی و آموزنده باشد. برای این منظور، ابتدا می‌توان محیط خانه را پاک‌سازی کرد؛ چه از نظر نظافت فیزیکی و چه از نظر انرژی معنوی. لباس سفید پوشیدن، خاموش کردن وسایل دیجیتال برای مدتی، و تمرکز بر گفت‌وگوهای صادقانه خانوادگی، بخشی از حال‌وهوای این روز است.

یک سفره ساده می‌تواند شامل شمع یا آتشدان کوچک، گل سفید یا زرد، آب زلال در ظرف شیشه‌ای، میوه‌های فصل، نان تازه، و حتی نسخه‌ای از متون الهام‌بخش (از اوستا یا اشعار عرفانی فارسی) باشد. می‌توان در جمع خانواده، درباره مفهوم راستی، صداقت و پاکی صحبت کرد، نیت‌های خوب برای آینده داشت، و چند دقیقه‌ای در سکوت و آرامش نشست. این جشن فرصتی است تا به کودکان نیز مفاهیم اخلاقی آموزش داده شود؛ نه با گفتار مستقیم، بلکه از طریق تجربه‌ای شیرین، ساده و معنادار.

جایگاه اردیبهشت در ادب فارسی

به نقل از سایت tavazoeurope.com:

In our ancient customs, a beautiful celebration was held in May. This festival was called “Ordibeheshtgan” or “Gol Festival”. Ordibeheshtgan is celebrated on the second day of Ordibehesht as nature blossoms. In the ancient calendar, Ordibehesht was the name of the third day of every month, but according to the modern calendar, now this day is celebrated on the second day of Ordibehesht.

در آداب و رسوم باستانی ما جشن زیبایی در اردیبهشت برگزار می شد. این جشن «اردیبهشتگان» یا «جشن گل» نام داشت. جشن اردیبهشتگان در دومین روز اردیبهشت با شکوفایی طبیعت جشن گرفته می شود. در گاهشماری قدیم اردیبهشت نام سومین روز هر ماه بوده است اما طبق گاهشماری امروزی این روز در روز دوم اردیبهشت جشن گرفته می شود.

«اردیبهشت» در ادب فارسی تنها به عنوان نام یک ماه به‌کار نرفته، بلکه مفاهیم وابسته به آن مانند راستی، روشنایی، طهارت و نظم، در آثار بسیاری از شاعران و عارفان ایرانی نمود یافته است. در اشعار فردوسی، مفاهیم راستگویی و خرد، همواره در تقابل با دروغ و تاریکی قرار می‌گیرند؛ مفاهیمی که با آموزه‌های اردیبهشت و اشه‌وهیشتا هم‌راستاست. فردوسی، در شاهنامه، راستی را اساس پایداری پادشاهی و جامعه می‌داند و آن را پیوندی مستقیم با فرّه ایزدی معرفی می‌کند.

حافظ، در غزلیات خود بارها از «نور»، «پاکی»، «ساده‌دلی» و «راستی» به عنوان راه‌های رسیدن به حقیقت یاد می‌کند. این واژگان، گرچه به‌ظاهر عرفانی‌اند، اما بازتابی از ارزش‌های اخلاقی عمیق فرهنگ ایرانی و پیوندی با آموزه‌های اردیبهشت دارند. حتی در اشعار سعدی، «صداقت» و «خلوص» بارها ستوده شده‌اند و به عنوان مسیر نجات انسان معرفی می‌شوند. به این ترتیب، می‌توان گفت که روح جشن اردیبهشتگان، نه فقط در دین، بلکه در ادبیات کلاسیک فارسی نیز زنده است و پیوسته مخاطب را به راستی و سادگی دعوت می‌کند.

تفاوت اردیبهشتگان با دیگر جشن‌ها

تفاوت با نوروز

جشن نوروز، آغاز سال نو در تقویم ایرانی است و با جنبه‌های گسترده‌تری از جمله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی کشاورزی همراه است. نوروز جشن شکوفایی طبیعت، نو شدن زمین، آغاز زراعت و رهایی از سرمای زمستان است. آیین‌های آن شامل خانه‌تکانی، دید و بازدید، هفت‌سین، لباس نو، سفر و هدیه دادن است. نوروز در طی قرن‌ها، به عنوان یک جشن ملی در سراسر ایران و حتی در بخش‌های گسترده‌ای از آسیا رواج یافته و اکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

اما در اردیبهشتگان، برخلاف نوروز، تمرکز اصلی بر بعد معنوی و اخلاقی است. این جشن، بیشتر فرصتی برای درون‌نگری، تأمل در مفهوم راستی، و نزدیکی به اصول اخلاقی زرتشتی است. برخلاف نوروز که جشن بیرونی و شاد است، اردیبهشتگان سکوت و تعمق را توصیه می‌کند. به جای جشن عمومی، مراسم آن در قالب نیایش، روشن کردن آتش، تطهیر و گفت‌وگوهای خانوادگی برگزار می‌شود. بنابراین، می‌توان گفت اردیبهشتگان جنبه‌ای معنوی‌تر، خلوت‌تر و شخصی‌تر نسبت به نوروز دارد.

تفاوت با مهرگان

مهرگان، جشنی است که در ماه مهر و به افتخار امشاسپند مهر (میثره) برگزار می‌شود. این جشن نماد پیروزی نور بر تاریکی، پیمان‌داری، داد و دهش و عشق الهی است. مهرگان، همچون نوروز، دارای جنبه‌های عمومی، پادشاهی و اجتماعی قوی‌تری است. در گذشته، این جشن همراه با مراسم دربار، توزیع هدایا، برپایی جشن‌های مردمی و حتی صدور احکام حکومتی برگزار می‌شد. عنصر کلیدی در مهرگان، مهر به‌معنای محبت و عهد است.

در حالی که مهرگان بیشتر به روابط اجتماعی و انسانی می‌پردازد، اردیبهشتگان بر پاکی درونی، راستی و نظم جهانی تأکید دارد. اردیبهشت، نماینده قضاوت کیهانی است و انسان را به داوری رفتار خود و تطهیر روح دعوت می‌کند. در حالی که مهرگان به دل‌ها نزدیک می‌شود، اردیبهشتگان عقل و وجدان را هدف قرار می‌دهد. این تفاوت رویکرد باعث می‌شود اردیبهشتگان تجربه‌ای ساکت‌تر، تفکرآمیزتر و شخصی‌تر نسبت به مهرگان باشد.

تفاوت با سده

جشن سده، یکی از پرشورترین جشن‌های آتش در فرهنگ ایران باستان است که در شب دهم بهمن‌ماه برگزار می‌شود. این جشن به روشن‌کردن آتش‌های بزرگ، گردهمایی‌های مردمی، موسیقی، جشن‌های شبانه و نوعی شور اجتماعی شناخته می‌شود. هدف اصلی آن، ستایش آتش به عنوان نیروی آسمانی و نشانه غلبه بر سرما و تاریکی زمستان است. سده، جشن شکرگزاری برای کشف آتش و تقدیر از هوش و خِرَد انسان در بهره‌گیری از عناصر طبیعی است.

اما اردیبهشتگان، هرچند آن‌هم با عنصر آتش گره خورده، اما آتشی معنوی و رمزی را ستایش می‌کند. آتشی که در اردیبهشتگان روشن می‌شود، به نیت راستی، روشنی دل، بینش و شفافیت است، نه برای گرما یا نمایش. همچنین، سده جنبه‌ی بیرونی و جمعی بیشتری دارد، اما اردیبهشتگان تمرینی برای بازگشت به خود، پالایش درون و نزدیک‌شدن به ارزش‌های اخلاقی جهان‌شمول است. بنابراین، در حالی که آتش در سده عنصری بیرونی است، در اردیبهشتگان نمادی درونی و روحانی تلقی می‌شود.

تفاوت با تیرگان

جشن تیرگان که در تیرماه و به افتخار تیشتر (فرشته باران) برگزار می‌شود، بیشتر با آب، باران، نشاط و امید به فراوانی در ارتباط است. آیین‌های آن شامل آب‌پاشی، ساخت دست‌بندهای تیر و باد، نیایش برای باران، و داستان آرش کمانگیر است. تیرگان از گذشته، جشنی برای پاسداشت زندگی، طبیعت، و نیروی بارش بوده است و ریشه در ستایش ایزد باران‌آور در آیین زرتشتی دارد.

در مقابل، اردیبهشتگان بیشتر بر عنصر آتش و نمادهای درونی تأکید دارد. تیرگان جشن نشاط، بازی و امید است، در حالی که اردیبهشتگان، جشن راستی، داوری و پالایش است. در تیرگان انسان با طبیعت آشتی می‌کند و در اردیبهشتگان با وجدان خود. هرچند هر دو جشن یادآور هماهنگی انسان با جهان هستند، اما نگاه اردیبهشتگان به این هماهنگی، عمیق‌تر و فلسفی‌تر است.

سخن پایانی

جشن اردیبهشتگان فراتر از یک آیین باستانی، آئینه‌ای است برای نگاه دوباره به خویشتن. در دورانی که پیچیدگی‌ها و بی‌عدالتی‌های اجتماعی رو به گسترش است، بازگشت به اصل راستی، روشنایی و نظم درونی می‌تواند ما را به جامعه‌ای سالم‌تر و انسانی‌تر برساند.

این جشن، یادآوری است بر این‌که راستی همچنان ارزشمندترین دارایی انسان است.

سوالات متداول

• جشن اردیبهشتگان چیست؟

جشنی باستانی در گاه‌شماری ایرانی است که به بزرگداشت راستی، نظم، پاکی و روشنایی اختصاص دارد. این جشن به امشاسپند اردیبهشت تعلق دارد.

• جشن اردیبهشتگان در چه تاریخی برگزار می‌شود؟

سوم اردیبهشت، یعنی روز «اردیبهشت» از ماه «اردیبهشت»، در تقویم زرتشتی و ایرانی.

• معنای واژه «اردیبهشت» چیست؟

از اوستایی «اشه‌وهیشتا» گرفته شده و به‌معنای «بهترین راستی» یا «برترین نظم» است.

• چه نمادهایی در این جشن استفاده می‌شوند؟

آتش، گل‌های سفید یا زرد، آب روان و رنگ سفید از نمادهای رایج هستند.

• چه آیین‌هایی در این روز برگزار می‌شود؟

روشن کردن آتش، نیایش، تطهیر و پاک‌سازی، دید و بازدید، نذر و انجام کارهای نیک از جمله آیین‌هاست.