جشن سیر سور چیست؟

جشن سیرسور یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که در چهاردهم دی‌ماه برگزار می‌شد و سیر در آن نمادی از پاکی، دفع بیماری و انرژی‌های منفی به شمار می‌رفت. در این جشن، مردم با استفاده از سیر در غذا، دود کردن آن، پاشیدن آب‌سیر بر در و دیوار، و روشن کردن آتش، به تطهیر خانه و جسم می‌پرداختند. این آیین، علاوه بر ریشه‌های فرهنگی و زرتشتی، نشان‌دهنده توجه ایرانیان باستان به سلامت جسم و روح بوده و امروزه نیز می‌تواند در قالب سبک زندگی سالم و مراسم خانوادگی بازآفرینی شود.

آشنایی با جشن سیرسور

جشن سیرسور یکی از جشن اصیل ایران باستان است که در گذشته میان ایرانیان رواج داشته و نام آن در متون کهن آمده است. «سیر» در این جشن نه به معنای خوراکی، بلکه به عنوان نمادی از پاکی، دوری از بیماری و تطهیر شناخته می‌شود و «سور» به معنای جشن و سرور است. این آیین درواقع جشنی برای دور کردن بیماری‌ها، پلیدی‌ها و انرژی‌های منفی از خانه و زندگی مردم بوده است.

در بسیاری از مناطق ایران باستان، سیر به عنوان گیاهی مقدس با خواص دارویی و معنوی شناخته می‌شده است. این جشن با الهام از همین باور، به‌نوعی جشن سلامتی، پاکی و تندرستی نیز بوده است.

ریشه‌ شناسی واژه‌ سیرسور

برخی پژوهشگران معتقدند واژه‌ی «سیرسور» از ترکیب «سیر» (گیاه سیر) و «سور» (جشن) ساخته شده است. سیر از دوران کهن در طب سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته و استفاده از آن برای جلوگیری از بیماری‌ها بسیار رایج بوده است. بنابراین، این جشن را می‌توان جشنی برای گرامی‌داشت خواص درمانی و انرژی‌زدای سیر دانست.

در متون زرتشتی نیز از سیر به‌عنوان گیاهی که دیوان از آن می‌گریزند یاد شده است. از همین‌رو، در برخی آیین‌های ایرانی، استفاده از سیر نماد دفع شر و بدی بوده است.

تاریخ و زمان برگزاری جشن سیرسور

در روز چهاردهم دی‌ماه، سنتی وجود داشت که مردم خوراک‌هایی را با سیر تهیه کرده و مصرف می‌کردند. این روز به دلیل اعتقاد ایرانیان باستان به وقوع حادثه‌ای مهم، اهمیت ویژه‌ای داشت؛ آن‌ها بر این باور بودند که در این روز دیوان بر جمشید غلبه کردند و او را به قتل رساندند. به همین دلیل، برای مقابله با دیوان و دفع آن‌ها، رسومی برقرار کرد‌ه بودند که یکی از آن‌ها خوردن سیر بود.

جشن آبانگان یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که در دهم آبان، به‌منظور بزرگداشت آب و ستایش ایزدبانوی آب‌ها، آناهیتا، برگزار می‌شود. این جشن با ریشه‌هایی در باورهای پیشازرتشتی و تأکید بر اهمیت حیاتی آب، آیین‌هایی چون نیایش کنار چشمه‌ها، افشاندن گلاب، رهاسازی گل در آب و برگزاری مراسم شادی را در دل خود دارد. جشن آبانگان فرصتی برای پیوند دوباره با طبیعت، انتقال سنت‌ها به نسل جدید و یادآوری ارزش منابع طبیعی است که در برخی مناطق ایران همچنان برگزار می‌شود و در دنیای امروز نیز پیام‌هایی معنادار درباره پاسداشت محیط‌زیست دارد.

ایرانیان سیر را در کنار غذا می‌خوردند یا آن را درون گوشت قرار داده و به‌صورت پخته مصرف می‌کردند.در برخی منابع نیز اشاره شده که این جشن به صورت خاص در روز «سیر» در تقویم باستانی برگزار می‌شده، هرچند تاریخ دقیق آن بسته به منطقه‌ی برگزاری می‌توانسته متفاوت باشد.

آداب و رسوم جشن سیرسور

جشن سیرسور آیین‌های گوناگونی داشته است که هرکدام از آن‌ها حامل مفاهیمی ژرف درباره پاکی، محافظت، و بازسازی روانی و جسمی افراد و خانواده‌ها بوده است. در ادامه، به تفصیل با این آداب آشنا می‌شویم:

استفاده از سیر در محیط خانه

در این جشن، خانواده‌ها معمولاً چند شاخه سیر تازه تهیه می‌کردند و آن‌ها را در بخش‌هایی از خانه که از نظر معنوی اهمیت داشت قرار می‌دادند؛ مثل ورودی خانه، کنار اجاق آشپزخانه یا در محل استراحت اعضای خانواده. این سیرها نه فقط برای دفع بیماری و انرژی منفی، بلکه به‌عنوان نشانه‌ای از برکت و محافظت نیز استفاده می‌شدند. حضور سیر در گوشه‌های خانه، نشانه‌ای از مراقبت طبیعی بود، همان‌طور که بسیاری از خانواده‌ها امروز از چشم‌زخم‌گیر یا اسپند برای حفاظت استفاده می‌کنند.

دود کردن سیر

یکی از رسوم جالب جشن سیرسور، دود کردن سیر در خانه بود. خانواده‌ها، به‌خصوص زنان خانه، سیر را روی آتش یا زغال می‌گذاشتند تا بوی آن در فضای خانه پخش شود. دود سیر نماد تصفیه‌ی هوا و دور کردن ارواح ناپاک و بیماری‌ها بود. این رسم، بسیار شبیه دود کردن اسپند در فرهنگ امروز ایرانیان است. همچنین، دود سیر در برخی مناطق به‌عنوان تقویت‌کننده نیروی معنوی خانه و خانواده نیز تلقی می‌شد و به آن خاصیت دفع حسادت و انرژی‌های مخرب داده می‌شد.

افشاندن آب گل سیر بر در و دیوار

در برخی مناطق ایران، رسم بود که سیر را کوبیده و با آب مخلوط می‌کردند تا نوعی محلول سنتی تهیه شود. سپس این محلول را بر چهارچوب درها، گوشه‌های اتاق و حتی بعضاً بر وسایل خانه می‌پاشیدند. باور بر این بود که این آب‌سیر، هم ضدعفونی‌کننده طبیعی است و هم از ورود بدی‌ها و بیماری‌ها جلوگیری می‌کند. این آیین نوعی خانه‌تکانی معنوی نیز محسوب می‌شده و نشانه‌ای از آمادگی برای شروعی نو و زندگی‌ای پاک بود.

طبق گفته wikipedia :

در روز چهاردهم دی ماه رسم بود که خوراک‌هایی با سیر طبخ کرده و بخورند. از آنجا که به اعتقاد ایرانیان باستان در این روز بود که دیوان بر جمشید چیره شدند و او را کشتند بنابراین رسومی را برای دفع دیوان داشتند که یکی از آن‌ها خوردن سیر بود. آنان سیر را با غذا می‌خوردند یا آن را درون گوشت می‌نهادند و می‌پختند.

پخت غذاهای ویژه با سیر

در این جشن، طبخ غذاهایی با سیر به‌عنوان عنصر اصلی، بسیار رایج بود. از جمله محبوب‌ترین غذاها، می‌توان به «آش سیر» اشاره کرد که علاوه بر سیر، با سبزی‌های معطر و حبوبات تهیه می‌شد. این غذا نه تنها طعمی لذیذ داشت، بلکه بر اساس باورهای قدیمی، قدرت درمانی بالایی نیز به آن نسبت داده می‌شد. همچنین، در برخی مناطق نان‌های محلی با سیر تهیه می‌شدند که به‌نوعی نقش نذر یا هدیه به مهمانان جشن را ایفا می‌کردند. استفاده از سیر در خوراکی‌ها، پیوند نمادین میان جسم و روح را تقویت می‌کرد و یادآور این بود که سلامت جسم و روان به هم وابسته‌اند.

دید و بازدید و صله‌رحم

یکی از زیباترین بخش‌های جشن سیرسور، دید و بازدید از خویشاوندان، دوستان و بزرگان بود. مردم در این روز به خانه‌ی پدر، مادر یا بزرگ‌ترهای فامیل می‌رفتند و با خود خوراکی‌هایی با سیر یا شاخه‌های سیر تازه می‌بردند. این کار علاوه بر جنبه‌ی نمادین، باعث تقویت روابط خانوادگی می‌شد و پیوند نسل‌ها را حفظ می‌کرد. در برخی روستاها، کودکان با در دست داشتن سبدی از سیر، خانه‌ها را می‌گرداندند و مردم در قبال آن، آجیل، میوه یا شیرینی به آن‌ها هدیه می‌دادند.

جشن تیرگان یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است که در سیزدهم تیرماه برای بزرگداشت ایزد تیشتر – فرشته باران – برگزار می‌شود و با اسطوره آرش کمانگیر و نبرد تیشتر با دیو خشکسالی پیوند دارد. این جشن با آیین‌هایی مانند آب‌پاشی، بستن دستبند تیر و باد و فال کوزه همراه است و نماد شادی، صلح، فداکاری و شکرگزاری برای آب است. تیرگان در شهرهایی چون یزد، اردکان، مازندران، گیلان و تهران و نیز در جوامع ایرانی خارج از کشور (مانند جشنواره تیرگان تورنتو) برگزار می‌شود و در کنار نوروز و مهرگان، از مهم‌ترین آیین‌های فرهنگی ایران‌زمین به شمار می‌رود.

روشن کردن آتش

در شب جشن سیرسور، روشن کردن آتش یکی از آیین‌های معنوی بود. خانواده‌ها یا گروه‌های محلی، هیزم‌هایی جمع‌آوری می‌کردند و آتشی در حیاط یا پشت‌بام می‌افروختند. این آتش، نماد روشنی، گرما، زندگی و دورکننده تاریکی و بدی بود. گاهی سیر خشک‌شده نیز به درون آتش انداخته می‌شد تا دود آن در شب پخش شود. نشستن دور آتش، قصه‌گویی، خواندن شعرهای سنتی و نوشیدن چای یا آش، بخش مهمی از آیین شبانه‌ی این جشن را شکل می‌داد.

جایگاه سیر در فرهنگ و طب سنتی ایران

برای درک بهتر جشن سیرسور، لازم است به جایگاه سیر در فرهنگ ایرانی نیز نگاهی بیندازیم. سیر نه تنها در طب سنتی ایران بلکه در باورهای عمومی مردم نیز به‌عنوان گیاهی مقدس و شفابخش شناخته شده است. این گیاه در بسیاری از نسخه‌های طب سنتی برای تقویت سیستم ایمنی، درمان سرماخوردگی، پاکسازی خون، مقابله با عفونت‌ها و حتی دور کردن چشم‌زخم توصیه شده است.

فلسفه‌ی پشت جشن سیرسور

جشن سیرسور که یکی از آیین‌های کهن ایرانی است را می‌توان نمادی از نگاه خردمندانه ایرانیان به طبیعت و بدن انسان دانست. در زمانه‌ای که پزشکی مدرن وجود نداشت، مردم با استفاده از گیاهانی مانند سیر، سلامت خود را حفظ می‌کردند. سیرسور نمادی از قدردانی از این نعمت طبیعی، و همزمان تلاشی برای تطهیر روح و جسم و ورود به فصلی نو از زندگی بوده است.

جشن سیرسور در عصر امروز

متأسفانه بسیاری از آیین‌های کهن ایرانی، از جمله سیرسور، با گذر زمان و تغییرات فرهنگی به دست فراموشی سپرده شده‌اند. اما در سال‌های اخیر، علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ ایران تلاش‌هایی برای بازآفرینی و احیای این سنت‌ها آغاز کرده‌اند. برخی خانواده‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی یا زرتشتی‌نشین، هنوز هم با الهام از این آیین، سیر را در خانه نگه می‌دارند یا از آن در مراسم سنتی استفاده می‌کنند.

جشن خزان‌روز، یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که با آغاز پاییز و دگرگونی طبیعت برگزار می‌شود و فرصتی برای سپاسگزاری، درون‌نگری و نزدیکی به طبیعت فراهم می‌آورد. این جشن، با نمادهایی چون برگ‌های رنگارنگ، میوه‌های پاییزی، آتش و آب، نشانگر پایان یک چرخه و آغاز آرامش فصلی است. آیین‌هایی مانند روشن کردن آتش، گردهمایی خانوادگی، شعرخوانی، موسیقی و خوردن خوراکی‌های فصلی، بخش‌های اصلی این مراسم را تشکیل می‌دهند. گرچه امروزه کمتر شناخته شده، اما احیای آن می‌تواند موجب تقویت هویت فرهنگی و آرامش روانی در جامعه‌ی مدرن شود.

شباهت‌ و تفاوت‌ سیرسور با دیگر جشن‌ها ایرانی

جشن سیرسور از نظر مفاهیم، شباهت‌هایی با جشن‌هایی چون جشن سده (آتش‌افروزی برای روشنایی و گرما)، چهارشنبه‌سوری (دفع نحسی و بیماری از طریق آتش)، و اسپند دود کردن (دور کردن چشم‌زخم و بدی‌ها) دارد.

اما تفاوت اصلی آن در تأکید ویژه‌اش بر گیاه سیر به عنوان نماد سلامتی است، که در کمتر جشنی تا این حد برجسته بوده است.

مقایسه جشن سیرسور با جشن‌ های مشابه در فرهنگ‌ های دیگر

در فرهنگ‌های مختلف جهان، آیین‌ها و جشن‌هایی برای دفع انرژی‌های منفی، بیماری، و پاک‌سازی محیط زیست و روان انسان وجود دارد. این آیین‌ها اگرچه در ظاهر و جزییات متفاوت‌اند، اما در عمق، همگی بازتاب نیاز انسان به شروع دوباره، سلامت، پاکی و نجات از خطرات پنهان طبیعت و روان هستند. جشن سیرسور نیز از همین دسته جشن‌هاست که می‌توان آن را در کنار چند نمونه بین‌المللی مورد بررسی قرار داد.

برای نمونه، در فرهنگ غربی جشن هالووین (Halloween) که در شب ۳۱ اکتبر برگزار می‌شود، ریشه‌هایی در سنت‌های سلتیک دارد و در اصل جشن پایان فصل برداشت و آغاز زمستان بوده است. در باورهای قدیمی، در این شب مرز بین دنیای زنده‌ها و مردگان ضعیف می‌شود و ارواح ممکن است به زمین بازگردند. مردم برای دور کردن این ارواح، لباس‌های ترسناک می‌پوشیدند یا شمع درون کدو می‌گذاشتند. این جشن، اگرچه امروزه رنگ و بوی سرگرمی و تجاری گرفته، اما در اصل فلسفه‌ای مشابه سیرسور داشته؛ یعنی دور کردن شر و حفظ خانواده.

نمونه‌ی دیگر، آیین پاک‌سازی بهاره (Spring Cleaning) است که در بسیاری از فرهنگ‌ها به‌ویژه کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی رواج دارد. در این آیین، مردم در روزهای ابتدایی بهار اقدام به نظافت کامل خانه، دور ریختن وسایل کهنه و گاهی حتی روزه‌داری و تغذیه سالم می‌کنند. هدف از این رسم، آغاز سالی نو با ذهن و محیطی تازه و پاک است؛ دقیقاً همان هدفی که در پس جشن سیرسور نهفته است: پالایش جسم و خانه از آلودگی‌های زمستان و آغاز فصل تازه.

جشن شهریورگان، چهارم شهریورماه، یکی از آیین‌های کهن زرتشتی است که به بزرگداشت شهریور ایزد، نماد عدالت، فرمانروایی نیک، و نگهبان فلزات اختصاص دارد. این جشن با نیایش، روشن کردن آتش، پاکسازی، تقدیر از صنعتگران، دید و بازدید، و کمک به نیازمندان همراه است و مفاهیمی چون عدالت‌محوری، کار مفید، مهرورزی، و رهبری اخلاق‌مدار را ترویج می‌کند. شهریورگان همچنین با زادروز کوروش بزرگ و مرگ مانی هم‌زمان بوده و به‌عنوان الگویی بومی برای روز پدر ایرانی پیشنهاد شده است. احیای این جشن، تقویت هویت فرهنگی و پیوند نسل‌ها با ارزش‌های ایرانی را دنبال می‌کند.

در فرهنگ هندی نیز جشن هولی (Holi) که به «جشن رنگ‌ها» معروف است، در روزهای پایانی زمستان برگزار می‌شود و با مفاهیمی چون پیروزی خیر بر شر، تطهیر، بخشش و آغاز دوباره پیوند خورده است. استفاده از رنگ در این آیین، نمادی از شادی و زندگی نو است، همچنان‌که در سیرسور، استفاده از سیر نمادی از حفاظت و نیروی زندگی تلقی می‌شود.

این مقایسه‌ها نشان می‌دهد که انسان‌ها، فارغ از جغرافیا، نیاز مشترکی به آیین‌هایی برای پاک‌سازی، تطهیر، بازسازی روح و جسم و محافظت در برابر ناشناخته‌ها داشته‌اند. جشن سیرسور نیز عضوی ارزشمند از این مجموعه آیین‌های جهانی است که باید آن را در زمره‌ی میراث فرهنگی باارزش بشری قرار داد.

بازآفرینی مدرن جشن سیرسور در زندگی امروز

با وجود اینکه جشن سیرسور امروزه کمتر شناخته‌شده یا برگزار می‌شود، اما بازآفرینی این آیین در قالبی مدرن، می‌تواند هم موجب زنده‌سازی بخشی از میراث فرهنگی ایران شود، و هم زندگی امروز را با مفاهیمی مانند پاکی، سلامتی، تغذیه‌ی سالم، و همبستگی اجتماعی غنا ببخشد. در ادامه، چند پیشنهاد برای احیای معاصر این جشن ارائه می‌شود:

۱. سیر به عنوان عنصر نمادین در دکوراسیون

می‌توان از سیر به‌صورت نمادین در دکور خانه استفاده کرد، مثل تزئین با سیر خشک‌شده یا قرار دادن شاخه‌های سیر تازه در یک ظرف سنتی. این کار نه‌تنها به خانه رنگ‌وبویی ایرانی می‌بخشد، بلکه یادآور مفهوم حفاظت و سلامتی است که ریشه در آیین‌های کهن دارد.

۲. برگزاری مراسم خانوادگی یا محلی کوچک

خانواده‌ها می‌توانند روز خاصی را در بهار به برگزاری یک دورهمی ساده اختصاص دهند و با درست کردن غذاهای سنتی با سیر، روشن کردن شمع یا آتش نمادین، و حتی قصه‌گویی برای کودکان، روح جشن سیرسور را بازسازی کنند. این مراسم می‌تواند در قالب یک سنت خانوادگی هر ساله نیز اجرا شود.

۳. آموزش این آیین در مدارس و مراکز فرهنگی

آموزش جشن سیرسور به نسل جوان، به‌ویژه در مدارس، یک فرصت طلایی برای آشنایی دانش‌آموزان با فرهنگ ملی و آیین‌های سلامتی‌محور است. معلم‌ها می‌توانند با برگزاری نمایشگاه‌های سنتی، طبخ غذا با سیر، ساخت کاردستی با سیر یا حتی اجرای نمایش‌های نمادین، این آیین را زنده کنند.

۴. روز سیر ملی؛ پیشنهاد برای ثبت تقویمی

در راستای احیای جشن سیرسور، می‌توان روزی خاص از سال (مثلاً یکی از روزهای اردیبهشت) را به‌عنوان “روز ملی سیر” یا “روز سیرسور” نام‌گذاری کرد. این روز می‌تواند فرصت مناسبی برای ترویج تغذیه سالم، استفاده از گیاهان دارویی، و ارتقاء سبک زندگی ایرانی باشد.

۵. ترکیب سیرسور با سبک زندگی سالم امروز

در عصری که مردم به‌دنبال زندگی طبیعی‌تر، تغذیه سالم‌تر و حفظ سلامت روان هستند، بازآفرینی آیینی مثل سیرسور می‌تواند کاملاً کاربردی باشد. برای مثال می‌توان این روز را با شروع رژیم غذایی گیاهی، سم‌زدایی بدن یا پاک‌سازی خانه از وسایل اضافی ترکیب کرد و آن را جشن سلامتی نامید.

جشن دی‌ گان یا خُرّم‌روز یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که در روز هشتم دی‌ماه و به‌ مناسبت هم‌نامی روز و ماه (دی‌به‌آذر) برگزار می‌شود؛ جشنی مذهبی با ریشه در آیین زرتشت که نماد آفرینش، روشنایی، مهرورزی و آشتی در دل زمستان است. در جشن دی گان با روشن‌کردن آتش، گردهمایی خانوادگی، هدیه دادن‌های ساده، پوشیدن لباس‌های روشن و صرف غذاهای گرم، روح همدلی و نیکی زنده می‌شود و همچنان در میان برخی خانواده‌های زرتشتی رواج دارد. دی‌گان برخلاف یلدا که اسطوره‌ای و ملی است، جنبه‌ای آیینی و دینی دارد، اما پیام‌هایی چون مهر، امید و نور را برای تمام انسان‌ها بازتاب می‌دهد.

سخن پایانی

جشن سیرسور، با همه‌ی سادگی‌اش، حامل مفاهیمی ژرف از سلامت، پاکی، احترام به طبیعت و معنویت است. شاید امروز دیگر کمتر کسی این آیین را به‌جا آورد، اما بازشناسی و معرفی آن، گامی مهم در پاسداشت میراث فرهنگی ایران‌زمین است. چه بسا با بازآفرینی مدرن این آیین، بتوان آن را به بخشی از سبک زندگی سالم امروز تبدیل کرد؛ جایی که سیر نه‌تنها در غذا، بلکه در ذهن و فرهنگ ما جایگاه ویژه‌ای بیابد.

سوالات متداول

• جشن سیرسور چه زمانی برگزار می‌شود و تاریخچه‌ی آن چیست؟

جشن سیرسور در چهاردهم دی‌ماه برگزار می‌شود و ریشه در باورهای کهن ایرانی دارد که به دور کردن بیماری‌ها و پلیدی‌ها از زندگی مردم مرتبط است.

• آداب و رسوم این جشن چه هستند و چگونه می‌توان آن‌ها را در زندگی امروز احیا کرد؟

آداب و رسوم جشن شامل استفاده از سیر در خانه، دود کردن سیر، افشاندن آب گل سیر، پخت غذاهای ویژه با سیر و دید و بازدید از خویشاوندان است. برای احیای آن می‌توان مراسم خانوادگی یا محلی برگزار کرد و سیر را به عنوان نماد در دکوراسیون خانه استفاده کرد.

• چرا سیر در این جشن اهمیت ویژه‌ای دارد و چه خواصی برای آن در فرهنگ ایرانی ذکر شده است؟

سیر به عنوان گیاهی مقدس و شفابخش در طب سنتی ایران شناخته می‌شود و برای تقویت سیستم ایمنی و دفع بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در جشن سیرسور، سیر نماد پاکی و دوری از بدی‌ها است.

• آیا جشن سیرسور مشابه جشن‌های دیگر در فرهنگ‌های مختلف است و چه شباهت‌هایی دارد؟

بله، جشن سیرسور شباهت‌هایی با جشن‌هایی چون سده و چهارشنبه‌سوری دارد که در آنها نیز برای دفع انرژی‌های منفی و بیماری‌ها مراسم خاصی برگزار می‌شود. همچنین می‌توان آن را با جشن‌های بین‌المللی مانند هالووین و هولی مقایسه کرد.

• چگونه می‌توان جشن سیرسور را به نسل جوان آموزش داد و اهمیت آن را به آن‌ها منتقل کرد؟

آموزش جشن سیرسور می‌تواند از طریق برگزاری نمایشگاه‌های سنتی، کارگاه‌های آشپزی با سیر و اجرای نمایش‌های نمادین در مدارس و مراکز فرهنگی انجام شود. این کار به آشنایی نسل جوان با فرهنگ ملی و آیین‌های سلامتی‌محور کمک می‌کند.