جشن تیرگان چیست؟

جشن تیرگان یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است که در سیزدهم تیرماه برای بزرگداشت ایزد تیشتر – فرشته باران – برگزار می‌شود و با اسطوره آرش کمانگیر و نبرد تیشتر با دیو خشکسالی پیوند دارد. این جشن با آیین‌هایی مانند آب‌پاشی، بستن دستبند تیر و باد و فال کوزه همراه است و نماد شادی، صلح، فداکاری و شکرگزاری برای آب است. تیرگان در شهرهایی چون یزد، اردکان، مازندران، گیلان و تهران و نیز در جوامع ایرانی خارج از کشور (مانند جشنواره تیرگان تورنتو) برگزار می‌شود و در کنار نوروز و مهرگان، از مهم‌ترین آیین‌های فرهنگی ایران‌زمین به شمار می‌رود.

تیرگان یکی از جشن های باستانی ایران است که در بزرگداشت ایزد «تیر» یا همان «تیشتر» – فرشته‌ی باران – برگزار می‌شود. این جشن نماد شادی، شکرگزاری برای نعمت آب و باران، و گرامیداشت پیروزی نیکی بر بدی است. تیرگان در کنار جشن‌هایی مانند نوروز، مهرگان و سده، از مهم‌ترین آیین‌های ایرانی به شمار می‌رود و ریشه در اسطوره‌ها و باورهای زرتشتی دارد.

جشن تیرگان در روز سیزدهم تیرماه (مطابق با دهم تیر در تقویم اوستایی) برگزار می‌شود. در گاهشماری باستانی ایران، زمانی که نام روز و ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند. از آنجا که «تیر» هم نام چهارمین ماه سال و هم نام سیزدهمین روز ماه است، در این روز جشن برگزار می‌شود.

اسطوره‌ ها و افسانه‌ های مرتبط با جشن تیرگان

 داستان آرش کمانگیر

ماجرای آرش کمانگیر یکی از اسطوره‌های بزرگ و حماسی ایران‌زمین است که پیوندی ناگسستنی با جشن تیرگان دارد. در این روایت آمده است که پس از جنگ‌های طولانی میان ایران و توران، دو کشور به واسطه خشکسالی و تلفات بالا، تصمیم به صلح گرفتند. اما مرزهای جدید باید به گونه‌ای مشخص می‌شد که مورد قبول دو طرف باشد. پیشنهاد شد که پهلوانی ایرانی تیری را از بلندی پرتاب کند و هرجا تیر فرود آمد، همان نقطه مرز بین دو کشور باشد.

آرش، پهلوان راست‌گو و فداکار ایرانی، داوطلب شد. او پس از نیایش و برهنه‌شدن از سلاح و زره – به‌نشان پاکی نیت – تیر را بر کمان نهاد و آن را از بالای کوه دماوند پرتاب کرد. تیر، به خواست ایزدان، از صبح تا عصر پرواز کرد تا سرانجام در نزدیکی رود جیحون فرود آمد. مرز ایران تا آنجا گسترش یافت. اما آرش، پس از پرتاب تیر، جان داد و با جسمی فروپاشیده، نامش جاودانه شد.

این داستان نه‌تنها نشان‌دهنده قهرمانی و فداکاری است، بلکه پیامی عمیق درباره ارزش صلح، وطن‌دوستی و ایثار دارد. تیرگان در حقیقت یادمانی است از این ایثار تاریخی.

جشن خزان‌روز، یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که با آغاز پاییز و دگرگونی طبیعت برگزار می‌شود و فرصتی برای سپاسگزاری، درون‌نگری و نزدیکی به طبیعت فراهم می‌آورد. این جشن، با نمادهایی چون برگ‌های رنگارنگ، میوه‌های پاییزی، آتش و آب، نشانگر پایان یک چرخه و آغاز آرامش فصلی است. آیین‌هایی مانند روشن کردن آتش، گردهمایی خانوادگی، شعرخوانی، موسیقی و خوردن خوراکی‌های فصلی، بخش‌های اصلی این مراسم را تشکیل می‌دهند. گرچه امروزه کمتر شناخته شده، اما احیای آن می‌تواند موجب تقویت هویت فرهنگی و آرامش روانی در جامعه‌ی مدرن شود.

نبرد ایزد تیشتر با دیو خشکسالی

در اسطوره‌های زرتشتی، ایزد تیشتر – تجسم ستاره‌ی شباهنگ و نگهبان باران – نقش مهمی در چرخه‌ی طبیعت دارد. گفته می‌شود تیشتر در آغاز هر سال با دیو خشکسالی به نام اپوش وارد نبرد می‌شود. این نبرد سه بار تکرار می‌شود و در نهایت، با نیایش مردمان و یاری ایزدان، تیشتر پیروز شده و باران را به زمین می‌فرستد.

تیشتر در سه شکل ظاهر می‌شود: اسب سفید، گاو سفید، و مرد جوان درخشان. در این مبارزه، اگر مردمان از او یاد کنند و به درگاهش نیایش آورند، توان بیشتری می‌گیرد و می‌تواند بر دیو خشکسالی پیروز شود. همین باور است که زمینه‌ساز برخی آیین‌های جشن تیرگان از جمله آب‌پاشی و دعا برای باران بوده است.

پیوند جشن تیرگان با ایزد باران، نشان‌دهنده‌ی اهمیت آب و باران در زندگی کشاورزان ایران‌زمین است. این جشن، آیینی برای پاسداشت طبیعت و تشکر از باران به عنوان مظهر حیات است.

به نقل از سایت  persianculturalcircle درباره جشن تیرگان:

The festival of Tiragan is observed on July 1st, and it is primarily a rain festival and it is one of the three most widely celebrated feasts (along with Mihregan and Norooz) amongst Iranian peoples. Tir in modern Persian,; Tishtar in Middle Persian or Pahlavi; and Avestan Tishtrya, is the Yazad presiding over the Star Sirius, brightest star in the sky, and of rain, and thus Tir Yazad especially invoked to enhance harvest and counter drought (Av. Apousha).

جشن تیرگان در اول ژوئیه برگزار می‌شود و در اصل جشنی برای باران است. این جشن یکی از سه جشن پرشکوه و گسترده در میان ایرانیان به‌شمار می‌رود (در کنار مهرگان و نوروز). “تیر” در فارسی نو، “تیشتر” در فارسی میانه یا پهلوی، و “تیشتریه” در اوستایی، ایزد (یَزَت) ناظر بر ستاره‌ی شعری یمانی (سِریوس) – درخشان‌ترین ستاره آسمان – و باران است؛ بنابراین، ایزد تیر به‌ویژه برای افزایش محصول و مقابله با خشکسالی (در برابر دیو اپوش) مورد نیایش قرار می‌گیرد.

آیین‌ ها و رسوم جشن تیرگان

۱. آب‌ پاشی

آب‌پاشی یکی از مهم‌ترین و شادترین آیین‌های جشن تیرگان است که در فرهنگ‌های گوناگون ایران دیده می‌شود. در این آیین، مردم – به‌ویژه کودکان و جوانان – با ظرف‌های کوچک و گاهی با برگ و گل، بر روی همدیگر آب می‌پاشند. این کار هم نماد پاکی و هم طلب باران و برکت است. در برخی مناطق، آب‌پاشی با آواز، رقص و بازی‌های دسته‌جمعی همراه می‌شود و فضای شاد و پرانرژی‌ای ایجاد می‌کند.

این آیین علاوه بر جنبه‌ی نمادین، نقش اجتماعی و عاطفی هم دارد؛ مردم در کنار هم، زیر آفتاب تابستان، با لبخند و بازی آب، لحظاتی فراموش‌نشدنی را تجربه می‌کنند. در روستاهایی که رود یا چشمه دارند، مراسم آب‌پاشی کنار آب انجام می‌شود و گاه به شکل راهپیمایی شادی به سوی آب‌گیرها برگزار می‌شود.

در گذشته، باور داشتند که پاشیدن آب بر سر و صورت باعث دورشدن چشم‌زخم، بدیمنی، و بیماری‌ها می‌شود. به همین دلیل، این رسم نه‌تنها آیینی شاد، بلکه جنبه‌ی نمادین درمانی نیز داشته است.

۲. بستن دستبند تیر و باد

یکی دیگر از آیین‌های رایج، بستن نخ‌هایی رنگارنگ به دور مچ دست، به‌ویژه برای کودکان است. این نخ که «تیر و باد» نام دارد، معمولاً از چند نخ رنگی بافته شده و نماد هماهنگی با طبیعت و نیروهای کیهانی است. نخ تیر و باد به نیت سلامتی، دفع بلا و خوشبختی بسته می‌شود.

پس از بستن این نخ، فرد باید تا روز خاصی – که معمولاً هفت روز بعد یا اولین بادی که بوزد – آن را باز کند و به باد یا آب بسپارد. باور داشتند که با این کار، بیماری، بدشانسی و ناراحتی‌ها به همراه نخ از شخص دور می‌شود و در باد یا آب رها می‌شود. این آیین همچنان در بین زرتشتیان و برخی مناطق روستایی ایران رواج دارد.

دستبند تیر و باد در واقع یادآور ارتباط انسان با نیروهای طبیعت است و تأکید دارد بر اینکه زندگی در هماهنگی با عناصر طبیعی – باد، آب، آتش و خاک – به سلامت و کامیابی منجر می‌شود.

جشن شهریورگان، چهارم شهریورماه، یکی از آیین‌های کهن زرتشتی است که به بزرگداشت شهریور ایزد، نماد عدالت، فرمانروایی نیک، و نگهبان فلزات اختصاص دارد. این جشن با نیایش، روشن کردن آتش، پاکسازی، تقدیر از صنعتگران، دید و بازدید، و کمک به نیازمندان همراه است و مفاهیمی چون عدالت‌محوری، کار مفید، مهرورزی، و رهبری اخلاق‌مدار را ترویج می‌کند. شهریورگان همچنین با زادروز کوروش بزرگ و مرگ مانی هم‌زمان بوده و به‌عنوان الگویی بومی برای روز پدر ایرانی پیشنهاد شده است. احیای این جشن، تقویت هویت فرهنگی و پیوند نسل‌ها با ارزش‌های ایرانی را دنبال می‌کند.

۳. فال کوزه (فال تیر و باد)

فال کوزه یا فال تیر و باد، آیینی شیرین و پررمز و راز است که بیشتر میان دختران جوان رواج داشت. در این رسم، هر شرکت‌کننده شیء کوچکی مثل انگشتر، دکمه، یا سنجاق را در کوزه‌ای پر از آب می‌انداخت. سپس دختری خردسال – که معصومیتش نماد صداقت و پاکی بود – چشم‌بسته یکی از اشیاء را از کوزه بیرون می‌کشید و در همان حال یکی از حاضران شعری می‌خواند.

شیء بیرون‌آمده را با شعر خوانده‌شده تطبیق می‌دادند و از آن تعبیر فال می‌کردند. این آیین که همراه با شعر، موسیقی و شادی برگزار می‌شد، فرصتی برای همدلی، شوخی‌های دوستانه و امیدواری بود. فال کوزه هم جنبه‌ی سرگرمی داشت و هم جایی برای بیان آرزوها و رویاهای دختران جوان.

در برخی روایات آمده که این مراسم در شب قبل از تیرگان یا صبح زود روز جشن برگزار می‌شده و پس از آن، مراسم آب‌پاشی آغاز می‌شده است. امروزه این رسم در برخی جشن‌های بازسازی‌شده زرتشتیان و نیز در قالب جشنواره‌های فرهنگی احیا شده است.

جشن تیرگان در کدام شهر ها برگزار می‌ شود؟

یزد و مناطق زرتشتی‌ نشین

یزد یکی از مهم‌ترین مراکز برگزاری جشن تیرگان است، چراکه بیشترین جمعیت زرتشتیان ایران در این منطقه ساکن‌اند. در شهرهایی مانند یزد، اردکان، تفت و روستاهایی چون چَم و شریف‌آباد، جشن تیرگان هر سال با شکوه خاصی برگزار می‌شود. مراسم در مکان‌هایی مانند آتشکده‌ها، باغ‌های عمومی، یا دخمه‌ها برگزار شده و برنامه‌هایی نظیر نیایش‌خوانی، سخنرانی مذهبی، نقالی، موسیقی سنتی و بازی‌های آیینی در آن اجرا می‌شود.

زرتشتیان در این روز با پوشیدن لباس‌های سنتی، پخت غذاهای ویژه، و اجرای آیین‌هایی مانند بستن دستبند تیر و باد، روح جشن را زنده نگه می‌دارند. بسیاری از گردشگران نیز در این روز به یزد سفر می‌کنند تا شاهد این آیین کهن باشند.

جشن دی‌ گان یا خُرّم‌روز یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که در روز هشتم دی‌ماه و به‌ مناسبت هم‌نامی روز و ماه (دی‌به‌آذر) برگزار می‌شود؛ جشنی مذهبی با ریشه در آیین زرتشت که نماد آفرینش، روشنایی، مهرورزی و آشتی در دل زمستان است. در جشن دی گان با روشن‌کردن آتش، گردهمایی خانوادگی، هدیه دادن‌های ساده، پوشیدن لباس‌های روشن و صرف غذاهای گرم، روح همدلی و نیکی زنده می‌شود و همچنان در میان برخی خانواده‌های زرتشتی رواج دارد. دی‌گان برخلاف یلدا که اسطوره‌ای و ملی است، جنبه‌ای آیینی و دینی دارد، اما پیام‌هایی چون مهر، امید و نور را برای تمام انسان‌ها بازتاب می‌دهد.

مازندران و سواحل دریای خزر

در مازندران و گیلان، جشن تیرگان بیشتر با آب‌پاشی و موسیقی محلی شناخته می‌شود. مردمان این نواحی، به‌ویژه در گذشته، باور داشتند که در تیرماه باید به دریا یا رودخانه بروند و خود را با آب تطهیر کنند تا از بیماری‌ها و بدی‌ها دور شوند. به همین دلیل، جشن‌هایی مانند «تیرما سیزده شو» (در گویش محلی) در شب سیزدهم تیر با موسیقی، خوردنی‌های سنتی و مراسم شاد برگزار می‌شود.

این آیین ریشه در همان باور کهن به ایزد تیشتر دارد و نمونه‌ای از پیوند عمیق میان جشن‌های ایرانی با محیط‌زیست محلی است. حتی در برخی روستاهای مازندران، هنوز رسم است که خانواده‌ها به کنار رود یا چشمه رفته و ضمن شست‌وشو، دعا برای باران و برکت می‌خوانند.

اصفهان، کرمان، فارس و سایر نقاط ایران

در استان‌هایی چون اصفهان (به‌ویژه در محله‌های زرتشتی‌نشین)، کرمان، شیراز، و حتی مناطقی از تهران، تیرگان به صورت محدودتر ولی همچنان معنادار برگزار می‌شود. در این مناطق، مراسم معمولاً در انجمن‌های زرتشتی، مراکز فرهنگی یا حتی خانه‌های افراد برگزار می‌گردد. تمرکز بر بخش‌هایی نظیر نیایش‌خوانی، سخنرانی‌های فرهنگی، پخش خوراکی‌های سنتی و اجرای موسیقی ایرانی است.

در روستاهایی از فارس و کرمان که هنوز سنت‌ها حفظ شده‌اند، مراسم‌هایی شبیه آب‌پاشی، بستن دستبند و نقالی‌های شاهنامه برگزار می‌شود. هرچند ممکن است نام جشن در برخی مناطق متفاوت باشد، ولی محتوای آن شباهت زیادی به تیرگان دارد.

جایگاه جشن تیرگان در فرهنگ امروز

با وجود گذر زمان، تیرگان همچنان برای بسیاری از ایرانیان، به‌ویژه زرتشتیان، اهمیت دارد. در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای احیای این آیین در شهرهای بزرگ مانند تهران، کرج و شیراز صورت گرفته است. جشن‌هایی با حضور هنرمندان، نقالی، شاهنامه‌خوانی و برنامه‌های فرهنگی برگزار می‌شود که نقش مهمی در زنده نگه داشتن فرهنگ کهن ایران دارد.

تیرگان در خارج از کشور

ایرانیان مهاجر نیز در کشورهای مختلف، به‌ویژه کانادا، آمریکا و اروپا، جشن تیرگان را برگزار می‌کنند. یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های تیرگان خارج از ایران، در شهر تورنتوی کانادا برگزار می‌شود. این جشنواره فرهنگی با حضور هنرمندان، موسیقی‌دانان، نویسندگان و علاقه‌مندان به فرهنگ ایران، سالانه برگزار می‌شود و هزاران نفر را جذب می‌کند.

جشن آذرگان یکی از آیین‌های باستانی ایران است که در روز نهم آذرماه، به‌افتخار ایزد آذر و عنصر مقدس آتش برگزار می‌شود. این جشن نماد ستایش روشنایی، پاکی و عدالت است و ریشه در باورهای زرتشتی دارد. مردم با روشن کردن آتش، نیایش، نذر، و گردهمایی خانوادگی، این روز را گرامی می‌داشتند. آذرگان بازتابی از احترام ایرانیان به آتش به‌عنوان واسطه‌ای میان انسان و ایزدان و نماد معنوی روشنی و داوری است و امروزه نیز در میان زرتشتیان و علاقه‌مندان به فرهنگ ایرانی گاه برگزار می‌شود.

فلسفه و پیام جشن تیرگان

تیرگان، در کنار زیبایی‌های آیینی‌اش، حامل پیام‌هایی ارزشمند برای انسان معاصر است:

• تقدیر از طبیعت و منابع آبی: در زمانی که بحران آب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بشر است، یادآوری ارزش آب و باران اهمیت دوچندانی دارد.
• صلح و فداکاری: ماجرای آرش کمانگیر یادآور آن است که گاهی برای برقراری صلح، باید از خود گذشت.
• شادمانی جمعی: جشن‌ها فرصتی برای همدلی، اتحاد و شادی دسته‌جمعی‌اند، چیزی که در زندگی مدرن کمتر به آن توجه می‌شود.

سوالات متداول

• چرا جشن تیرگان با آرش کمانگیر مرتبط است؟

جشن تیرگان با افسانه آرش کمانگیر گره خورده، زیرا داستان او درباره پرتاب تیر برای تعیین مرز ایران و توران دقیقاً در همین روز (سیزدهم تیر) روایت شده است. این داستان نمادی از ایثار، وطن‌دوستی و تلاش برای صلح است و به همین دلیل بخشی از فلسفه و پیام جشن تیرگان را تشکیل می‌دهد.

• دستبند «تیر و باد» چیست و چه معنایی دارد؟

دستبند تیر و باد، نخی رنگارنگ است که به دور مچ دست بسته می‌شود. این نخ نماد هم‌راستایی با طبیعت و نیروهای کیهانی‌ است. افراد پس از چند روز یا با وزش اولین باد آن را باز کرده و به باد یا آب می‌سپارند، با این باور که بیماری‌ها و بدی‌ها نیز با آن دور می‌شوند.

• تیرگان در کدام مناطق ایران برگزار می‌شود؟

جشن تیرگان بیشتر در شهرهای زرتشتی‌نشین مانند یزد، تفت و اردکان برگزار می‌شود. همچنین در استان‌هایی چون مازندران، اصفهان، فارس و کرمان نیز آیین‌هایی مشابه، به‌ویژه آب‌پاشی، اجرا می‌شود. جشنواره‌های فرهنگی تیرگان در خارج از کشور، به‌ویژه در کانادا نیز با شکوه برگزار می‌گردد.