جشن سده چیست؟

جشن سده؛ میراثی از آتش و افتخار

جشن سده یکی از کهن‌ترین جشن های ایران باستان است که ریشه در دل تاریخ این سرزمین دارد. شاید نام آن برایتان آشنا باشد، یا شاید فقط یک‌بار شنیده باشید. اما واقعیت این است که پشت این جشن، معناها و داستان‌های زیادی نهفته است که ارزش دارد یک‌بار با دقت به آن نگاهی بیندازیم.

در این مقاله می‌خواهیم به شکلی ساده و صمیمی، درباره‌ی جشن سده صحبت کنیم؛ از تاریخچه و ریشه‌های آن گرفته تا علت پیدایش، آداب‌ و رسوم رایج، و حتی چند شعر زیبا که به این جشن اشاره دارند.

سده یعنی چه؟

واژه‌ی «سده» از عدد «صد» گرفته شده است. این جشن در دهم بهمن‌ماه برگزار می‌شود؛ یعنی دقیقاً صد روز مانده به نوروز. از نگاه پیشینیان، شب‌های زمستان بلند و روزها کوتاه بود. آن‌ها از این روز، صد روز باقی‌مانده تا آغاز بهاری با روزهای بلندتر را می‌شمردند. به همین دلیل، این جشن را «سده» نامیدند.

طبق گفته ویکی پدیا:

جشن سَده از جشن‌های ایرانی است که در آغاز شامگاه ۱۰ بهمن برگزار می‌شود. این جشن هزاران سال قدمت دارد و از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی (حتی قدیمی‌تر از نوروز) به‌شمار می‌رود. این جشن، جشن پیدایش آتش در نظر گرفته می‌شود. بر اساس شاهنامهٔ فردوسی، پیشینهٔ این جشن به دوران هوشنگ‌شاه، دومین پادشاه پیشدادی، بازمی‌گردد.

تاریخچه جشن سده

جشن سده پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد و به دوران پادشاهان پیشدادی می‌رسد. طبق روایت شاهنامه، هوشنگ‌شاه – یکی از پادشاهان افسانه‌ای ایران – بنیان‌گذار این جشن بوده است. ماجرا این‌گونه روایت شده:

روزی هوشنگ همراه یارانش به کوه رفته بود. در مسیر، ماری بزرگ به آن‌ها حمله کرد. هوشنگ سنگی برداشت و به سوی مار پرتاب کرد. سنگ به مار نخورد، اما به سنگ دیگری برخورد کرد و جرقه‌ای زد که باعث ایجاد آتش شد. در همان لحظه، هوشنگ متوجه شد که آتش چه نعمتی بزرگ است. آن شب، آتشی بزرگ روشن کرد و گفت:

که این آتش افروختم خود مباد
همیشه به دل روشن و شاد باد

از آن زمان، هر سال در همین روز، آتشی روشن می‌کردند تا یادآور کشف آتش و ارزش آن باشد.

به نقل از سایت  tehrantimes.com درباره تاریخچه این جشن باستانی:

The origins of Sadeh remain a mystery, but its significance as a mid-winter ritual is profound. According to Persian mythology, the festival commemorates King Houshang’s discovery of fire. Legend recounts how the mythical king, while attempting to slay a dragon, struck two flintstones together, sparking the first fire. This discovery became a symbol of humanity’s power to illuminate and warm the earth, laying the foundation for agricultural life.

The festival’s name, derived from the Farsi word “Sad” (meaning 100), reflects the 50 days and 50 nights leading up to spring. Although the practice predates Zoroastrianism, it is deeply tied to the faith’s reverence for fire as a purifier and sustainer of life.

ریشه‌های جشن سده هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست، اما این آیین میانه‌ی زمستان دارای اهمیتی عمیق و نمادین است. بر اساس اسطوره‌های ایرانی، سده یادآور کشف آتش توسط شاه هوشنگ است. در افسانه‌ها آمده که این پادشاه افسانه‌ای، هنگام تلاش برای کشتن یک اژدها، دو سنگ چخماق را به هم زد و جرقه‌ای زد که به روشن شدن نخستین آتش منجر شد. این کشف، نمادی از توانایی انسان برای روشن کردن زمین و گرم کردن آن شد و زمینه‌ساز زندگی کشاورزی گشت. نام این جشن از واژه‌ی فارسی “صد” گرفته شده که اشاره به ۵۰ روز و ۵۰ شب مانده تا بهار دارد. هرچند این آیین پیش از ظهور زرتشتی‌گری رواج داشته، اما به‌طور عمیقی با احترام این دین به آتش به‌عنوان نماد پاکی و زندگی‌بخشی پیوند خورده است.

چرا جشن سده برگزار می‌شد؟

جدا از روایت شاهنامه، اگر بخواهیم از نگاه فرهنگی و اجتماعی به ماجرا نگاه کنیم، جشن سده نمادی از احترام به آتش و روشنایی بوده است. ایرانیان باستان، آتش را پاک و مقدس می‌دانستند و بر این باور بودند که روشنایی، نشانه‌ی دانایی و نیکی است.

از طرف دیگر، سده جنبه‌ی اجتماعی هم داشته. مردم کنار هم جمع می‌شدند، هیزم فراهم می‌کردند، آتش روشن می‌کردند، می‌خواندند، می‌رقصیدند و شب را با شادی می‌گذراندند. این کار باعث تقویت پیوندهای اجتماعی و ایجاد احساس همدلی در جامعه می‌شده است.

آداب‌ و رسوم جشن سده

روشن کردن آتش، مهم‌ترین بخش جشن سده است. مردم از قبل هیزم جمع‌آوری می‌کردند و در زمان غروب، آتشی بزرگ در محلی بلند مانند تپه یا میدان شهر روشن می‌کردند تا از فاصله‌ی دور هم قابل دیدن باشد.

در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در دوران زرتشتیان، موبدان با خواندن اوستا این آتش را تقدیس می‌کردند. مردم نیز در اطراف آتش حلقه می‌زدند، دعا می‌خواندند و از خداوند طلب برکت و سلامتی می‌کردند.

در برخی مناطق، جوانان با مشعل‌های آتشین در کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌دویدند و شعله‌ها را به اطراف می‌بردند؛ کاری نمادین که نشان می‌داد روشنی و خوبی باید در همه‌جا گسترش یابد.

در کنار همه‌ی این‌ها، خوراکی‌ها نیز نقش مهمی در این جشن دارند. معمولا نان‌های سنتی، میوه‌های خشک، حلوا و آجیل سرو می‌شود و گاهی نیز نذری میان مردم پخش می‌کنند.

سده در شهرهای مختلف ایران

در برخی از شهرهای ایران، جشن سده هنوز هم با شکوه برگزار می‌شود، به‌ویژه در مناطقی که جامعه‌ی زرتشتی در آن‌ها حضور فعالی دارد. در شهرهایی مانند یزد، کرمان، تهران، شیراز و کاشان، این جشن همراه با روشن کردن آتش‌های بزرگ، نیایش‌های سنتی و برنامه‌های دسته‌جمعی برگزار می‌شود.

در کرمان، این جشن یکی از رویدادهای مهم فرهنگی به‌شمار می‌رود و هر ساله هزاران نفر، زرتشتی و غیرزرتشتی، در دهم بهمن گرد هم می‌آیند. در یزد نیز، موبدان زرتشتی با خواندن متون اوستا و حضور مردم با لباس‌های سنتی، این آیین را برگزار می‌کنند. در دیگر شهرها هم تلاش‌هایی برای احیای این سنت دیده می‌شود، به‌ویژه در مدارس و مراکز فرهنگی.

شعرهایی درباره‌ی سده و آتش

آتش در شعر فارسی همواره جایگاه خاصی داشته است. شاعرانی چون فردوسی، نظامی و صائب تبریزی در آثار خود از آتش سخن گفته‌اند. از معروف‌ترین اشعار فردوسی درباره‌ی کشف آتش توسط هوشنگ است:

یکی روز شاه جهان سوی کوه
گذر کرد با چند کس هم‌گروه
…
به آتش در آن سنگ شد تیز و تند
فروغی پدید آمد از هر دو بند

و در ادامه:

جهان‌دار پیش جهان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد
همین آتش آنگاه، قبله نهاد

همین ابیات نشان می‌دهند که آتش در کنار روشنایی، دانایی و آگاهی قرار داشته است.

جشن سده در دنیای امروز

شاید امروز دیگر خبری از هوشنگ و مارهای افسانه‌ای نباشد، اما نیاز ما به آموختن از گذشته همچنان پابرجاست. جشن سده فرصتی است برای اینکه از شلوغی‌های زندگی امروز فاصله بگیریم، دور هم جمع شویم و قدر روشنایی، مهربانی و دانایی را بیشتر بدانیم. حتی روشن کردن یک شمع یا خواندن شعری از فردوسی هم می‌تواند یادآور این سنت زیبا باشد.

جشن سده فقط یک آیین قدیمی نیست. نمادی است از پیروزی روشنایی بر تاریکی، دانایی بر نادانی و گرما بر سرمای زمستان. ریشه‌های آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد، اما مفاهیم و پیام آن همچنان تازه و الهام‌بخش است. بیایید این جشن‌های کهن را فراموش نکنیم. آن‌ها پلی میان گذشته و اکنون هستند و به ما یادآوری می‌کنند که از چه فرهنگی آمده‌ایم.