عید مهرگان چیست؟
جشن مهرگان، یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی با ریشه‌هایی در دوران پیشا‌هخامنشی و باورهای زرتشتی است که در روز شانزدهم مهرماه برای بزرگداشت ایزد مهر، نماد خورشید، روشنایی، دوستی و عدالت برگزار میشود. این جشن با آداب ویژه‌ای چون نیایش، روشن کردن آتش، پوشیدن لباس‌های رنگارنگ، چیدن سفره‌ای شامل میوههای پاییزی، خوراک‌های سنتی و اجرای موسیقی و رقص همراه است. مهرگان در ادبیات فارسی نیز جایگاهی رفیع دارد و امروزه همچنان در میان زرتشتیان ایران برگزار میشود. این آیین، نماد پیروزی نیکی بر بدی و فرصتی برای تجلیل از مهر و همبستگی انسانی است.
| عنوان | توضیحات |
|---|---|
| نام جشن | مهرگان |
| زمان برگزاری | روز ۱۶ مهر (روز مهر از ماه مهر) / در برخی منابع تا ۲۰ مهر ادامه دارد |
| تقویم مربوط | تقویم زرتشتی و تقویم باستانی ایرانی |
| مفهوم واژه "مهر" | پیمان، دوستی، خورشید و ایزد عدالت |
| اسطوره مرتبط | پیروزی فریدون بر ضحاک |
| ایزد مورد ستایش | ایزد مهر (میترا) – نماد نور، پیمان، عدالت و خورشید |
| مهم‌ترین آیین‌ها | پوشیدن لباس نو، چیدن سفره، نیایش، موسیقی، بخشش و شادمانی |
| اجزای سفره مهرگان | انار، سیب، خرمالو، آجیل، گلاب، آینه، شمع، اسپند، نان سنتی، آش هفتغله |
| مناطق برگزارکننده امروز | یزد، کرمان، تهران، انجمن‌های فرهنگی زرتشتی |
| کاربرد فرهنگی و اجتماعی | تقویت مهر، عدالت، همبستگی اجتماعی و یادآوری هویت تاریخی |
ریشه‌های تاریخی مهرگان
مهرگان مانند نوروز، یکی از جشن اصیل ایران باستان است که پیشینه‌اش به دوران پیش از هخامنشیان و حتی زمان زرتشت بازمی‌گردد. واژه‌ی «مهر» در زبان اوستایی به معنای پیمان، دوستی و خورشید است. این جشن در اصل برای بزرگداشت مهر و خورشید برگزار می‌شده و در تقویم باستانی ایرانی، روز شانزدهم مهرماه (روز مهر از ماه مهر) به آن اختصاص داشته است. چون نام روز و ماه یکی بوده، این روز حال‌و‌هوایی خاص داشته و با شکوه جشن گرفته می‌شده است.
در اوستا و متون زرتشتی، «میترا» یا همان «مهر» به عنوان ایزد روشنایی، نگهبان پیمان و عدالت معرفی شده است. جشن مهرگان هم برای تجلیل از این ایزد بزرگ برگزار می‌شده. بنابر برخی روایت‌ها، در این روز فریدون بر ضحاک ستمگر پیروز شد و مردم این پیروزی را با جشن مهرگان گرامی داشتند. از این‌رو، مهرگان هم جنبه مذهبی دارد و هم نمادی از پیروزی داد بر بیداد به شمار می‌رود.
زمان برگزاری جشن مهرگان
بر اساس تقویم زرتشتی و سنت‌های کهن، مهرگان در دو مرحله برگزار می‌شده است. مرحله‌ی نخست به «مهرگان کوچک» معروف بود که در شانزدهم مهرماه برگزار می‌شد، و مرحله‌ی دوم «مهرگان بزرگ» نام داشت که در بیستم مهر، یعنی روز رام از ماه مهر، برگزار می‌گردید. برخی منابع هم از سیزدهم تا شانزدهم مهر را به عنوان ایام جشن ذکر کرده‌اند. در بعضی روایت‌ها نیز آمده که این جشن از شانزدهم مهر آغاز شده و تا روز آبان‌روز ادامه پیدا می‌کرد.
مهرگان از معدود جشن‌هایی بوده که چندین روز طول می‌کشیده و در هر روز آن، آیین‌ها و مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شده است.
به نقل از سایت irandoostan.com درباره جشن مهرگان:
Autumn starts with the month of Mehr in Persia, and its 16th day is the celebration of light, friendship, kindness, and love in the ancient Avestan calendar, Mehregan. Mehr is the symbol of the Sun in Persian culture, and this glorious star is said to be the eye of Mitra, the goddess of light. Mehregan Celebration is the ritual of nature and the sun. Its message is good words, good deeds, and good thoughts. Its lesson is to become like nature, always changing for good, being generous, and being like the gorgeous sites of our beautiful planet. Mehregan has been inscribed by UNESCO on the Intangible Heritage List in 2024. Let’s learn more about this ancient Persian festival.
پاییز در ایران با ماه مهر آغاز میشود و روز شانزدهم این ماه در گاه‌شماری کهن اوستایی، روز جشن مهرگان است؛ جشنی برای بزرگداشت نور، دوستی، مهربانی و عشق. مهر در فرهنگ ایرانی نماد خورشید است و این ستاره‌ی باشکوه، چشم ایزدبانو میترا، الهه‌ی نور، خوانده میشود. جشن مهرگان آیینی در ستایش طبیعت و خورشید است؛ با پیامی از گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک.
درس مهرگان این است که چون طبیعت باشیم: همیشه در مسیر نیکی تغییر کنیم، بخشنده باشیم و مانند چشم‌اندازهای زیبای سیاره‌مان، الهام‌بخش. جشن مهرگان در سال ۲۰۲۴ توسط یونسکو در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت شده است. بیایید با این جشن باستانی ایرانی بیشتر آشنا شویم.
آداب و رسوم مهرگان
جشن مهرگان با آیین‌ها و سنت‌هایی همراه بوده که در دوره‌های مختلف، به شکل رسمی یا مردمی اجرا می‌شده‌اند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- برگزاری مراسم دربار شاهان
در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، مهرگان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سالانه محسوب می‌شد. شاهان در کاخ‌های خود مراسمی باشکوه برگزار می‌کردند و بزرگان، سفرا و فرماندهان با پیشکش‌هایی به حضور شاه می‌آمدند. در مقابل، پادشاه نیز به مردم و سپاهیان پاداش می‌داد. - پوشیدن لباس‌های نو و رنگارنگ
لباس‌های نو با رنگ‌های شاد همچون بنفش، سرخ، زرشکی و طلایی، که نماد شکوه و گرمای خورشید بودند، در این روز استفاده می‌شدند. - چیدن سفرهی مهرگان
در خانه‌ها سفره‌ای خاص پهن می‌شد که شامل میوههای پاییزی مانند انار، سیب، خرمالو، شیرینی‌های سنتی، آجیل، اسپند، گلاب، آینه، شمع و گاه ظروف زرین بود. در مرکز سفره، جامی خوش‌عطر قرار می‌گرفت. - نیایش و ستایش ایزد مهر
در نیایشگاه‌ها، موبدان مراسم مذهبی برگزار می‌کردند. آتش روشن می‌شد، اسپند دود می‌کردند و برای فراوانی، سلامتی و پیروزی دعا می‌خواندند. - جشن و شادمانی عمومی
مردم در کوچه و بازار به شادی می‌پرداختند. موسیقی، شعرخوانی، نمایش‌های آیینی و رقص اجرا می‌شد و دید و بازدید و کمک به نیازمندان، از نشانه‌های روحیه مهرورزی این آیین بود. - خوراکی‌های مخصوص مهرگان
غذاهایی مانند آش مهرگانی، نان‌های سنتی، شیرینی‌های خانگی، خوراک‌های برنجی با زعفران و خورشت‌هایی با گوشت بره تهیه می‌شدند. نوشیدن شراب نیز در مراسم درباری به‌عنوان نماد شادی و خورشید رایج بود.
سفرهی مهرگان
سفرهی مهرگان، مانند سفرهی هفت‌سین نوروز، با زیبایی خاصی چیده می‌شد و معمولاً در کنار آتشدان قرار می‌گرفت. رنگ ارغوانی آن، شکوه طبیعت پاییز را بازتاب می‌داد. روی این سفره انواع میوه‌ها مانند انار، سیب، ترنج، سنجد، زالزالک و خرمالو قرار داشت. شربتی از عصاره‌ی «هوم» با شیر رقیق‌شده، نان سنتی لورک، و آجیل مخصوصی شامل هفت نوع خشکبار نیز از اجزای اصلی سفره بودند.
آش سنتی «هفتغله» با ترکیبی از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن نیز جایگاه ویژه‌ای در این سفره داشت. همچنین عطر دل‌انگیز گلاب، سرکه، برگ آویشن، گل بنفشه و ریحان فضا را آکنده از رایحه‌ای خوش می‌کرد. آینه، اسپند، سرمه‌دان، عود و گل‌هایی همچون همیشه‌شکفته، شاخه‌ی سرو و مورد نیز سفره را تزیین می‌کردند.
جشن امردادگان که در روز هفتم از ماه امرداد برگزار میشود، یکی از آیین‌های باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند امرداد اختصاص دارد. واژه امرداد که ریشه در «امرتات» اوستایی دارد، به معنای بی‌مرگی و جاودانگی است؛ مفهومی که در دل فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و نشان‌دهنده پیوند عمیق با طبیعت، سرسبزی و زندگی پایدار است.
مهرگان در ادبیات فارسی
شاعران بزرگ فارسی‌زبان نیز از مهرگان یاد کرده‌اند. فردوسی در شاهنامه، این روز را زمان پیروزی فریدون بر ضحاک معرفی می‌کند. در اشعار منوچهری، نظامی، ناصرخسرو و دیگر بزرگان ادب فارسی نیز بارها به این جشن اشاره شده است.
برای نمونه، منوچهری می‌سراید:
به مهرگان همه شادند و خوش‌دلان به نشاط
که بر چنین مه و روزی مبارک است سیرت
این اشعار گویای جایگاه والای مهرگان در فرهنگ ایرانی هستند.
مهرگان امروز
امروزه نیز جشن مهرگان در میان پیروان آیین زرتشتی، به‌ویژه در یزد و کرمان، برگزار میشود. مردم با پوشیدن لباس‌های سنتی، خواندن اوستا و اجرای آیین‌های ویژه، این جشن را زنده نگه می‌دارند. در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای احیای این آیین کهن در سطحی وسیع‌تر صورت گرفته و نهادهای فرهنگی با برگزاری مراسم نمادین، سخنرانی، نمایشگاه و جشنواره، به ترویج آن پرداخته‌اند.
هدف از این نیایش‌ها، طلب برکت، پاکی، روشنایی درونی، و حفاظت از بدی‌ها و تاریکی‌هاست. بسیاری از شرکت‌کنندگان در این مراسم، هنگام نیایش، دست‌ها را به سوی آتش بالا می‌برند یا نگاه خود را به شعله‌ها می‌دوزند؛ چرا که معتقدند آتش، واسطه‌ای میان انسان و جهان مینَوی است. این مراسم، لحظاتی آرام، تفکرانگیز و سرشار از حس احترام و فروتنی در برابر طبیعت و نیروهای کیهانی را فراهم می‌آورد. نیایش در تمامی جشن های باستان ایران از جمله جشن اردیبهشتگان وجود دارد.
سخن پایانی
مهرگان، جشنی برخاسته از دل تاریخ ایران است؛ آمیخته با اسطوره، فلسفه، مهر و روشنایی. این جشن یادآور پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی بر تاریکی است. مهرگان فرصتی است برای بازنگری در دوستی‌ها، مهربانی، و نوسازی پیوندهای انسانی.
هرچند مهرگان دیگر شکوه باستانی‌اش را ندارد، اما ردپایش در فرهنگ، آیین‌ها و ادبیات ایرانیان همچنان زنده است. زنده نگه داشتن این آیین‌ها، بازگشتی صرف به گذشته نیست؛ بلکه بازخوانی هویت فرهنگی ماست. مهرگان به ما یادآور میشود که در دنیای پرتنش امروز، هنوز می‌توان مهر، عدالت و دوستی را جشن گرفت.
سوالات متداول
- جشن مهرگان چه زمانی برگزار میشود و چند روز طول می‌کشد؟
جشن مهرگان در روز «مهر» از ماه مهر، یعنی شانزدهم مهر برگزار میشود. در برخی سنت‌ها، این جشن تا بیستم مهر ادامه داشته و به دو بخش مهرگان کوچک و مهرگان بزرگ تقسیم می‌شده است.
- سفرهی مهرگان شامل چه چیزهایی است؟
سفرهی مهرگان با رنگ ارغوانی پهن میشود و شامل میوههای پاییزی (مثل انار، سیب، خرمالو)، آجیل هفتمغز، نان سنتی، شربت «هوم»، گلاب، آینه، شمع، اسپند و گلهای خوشبو است. در کنار آن، غذاهای سنتی مانند آش هفتغله نیز سرو میشود.
- چه مفهومی پشت جشن مهرگان قرار دارد؟
مهرگان نماد مهر، روشنایی، عدالت و پیروزی نیکی بر بدی است. این جشن هم جنبه‌ی اسطوره‌ای دارد (پیروزی فریدون بر ضحاک) و هم جنبه‌ی طبیعی (بزرگداشت خورشید و فصل پاییز) و اجتماعی (تقویت مهرورزی و همبستگی انسانی).