جشن سروش روز چیست؟

جشن سروش‌ روز در تقویم زرتشتی همراه با آداب و رسوم خاصی است که به تطهیر روح و جسم می‌پردازد. در شب پیش از سروش‌روز، که به “شب سروش” معروف است، زرتشتیان به دعا و نیایش پرداخته و متون مقدس مانند سروش‌یشت را می‌خوانند. یکی از آداب مهم این روز، آبتنی و تطهیر جسمی و روحی است که با استحمام و پوشیدن لباس‌های تمیز آغاز می‌شود. همچنین، نذر و کمک به نیازمندان از دیگر سنت‌های این روز است که افراد به نیّت سلامتی یا برآورده شدن حاجتی، خوراک یا پوشاک به دیگران می‌دهند. زرتشتیان همچنین به آتشکده‌ها رفته، در برابر آتش مقدس نیایش می‌کنند و از ایزد سروش درخواست می‌کنند که از آن‌ها در برابر اهریمنان محافظت کند. این آداب و رسوم، همگی با هدف پاکسازی درونی، تقویت ارتباط معنوی و هدایت به سوی راستی و حقیقت انجام می‌شود.

معرفی جشن سروش‌ روز

سروش‌ روز یکی از روزهای گرامی در تقویم زرتشتی است که به ایزد سروش (Sraosha) تعلق دارد. در هر ماه زرتشتی، روزی که نامش با نام ایزد آن ماه یکی شود، جشنی برگزار می‌شود. اما سروش‌روز به دلیل جایگاه ویژه‌ی سروش در باورهای زرتشتی، فراتر از یک جشن ساده است.

ایزد سروش، از جمله ایزدان مهم در آیین زرتشتی است که پیام‌آور اشوزرتشت، پاسبان شب، نگهبان جان، و واسطه‌ی میان جهان مینوی و گیتی دانسته می‌شود. به همین دلیل روز او، زمانی برای تطهیر درون، دعا، نیایش شبانه، و یادآوری پیام راستین زندگی به‌شمار می‌رود.

تاریخچه جشن سروش‌ روز

ریشه‌های جشن سروش‌روز را باید در دوران کهن ایرانی جست‌وجو کرد، زمانی که تقویم دینی مبتنی بر نام ایزدان تنظیم شده بود. در گات‌ها و اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان)، سروش نقش کلیدی در هدایت معنوی انسان ایفا می‌کند. او نخستین کسی است که به پیام زرتشت گوش می‌دهد و آن را به جهانیان می‌رساند.

در دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی، اهمیت سروش‌روز بیشتر شد و مراسم خاصی در شب سروش‌روز (یعنی شب پیش از هفدهم فروردین) برگزار می‌گردید. این شب در فرهنگ زرتشتی از شب‌های مهم دعا و شب‌زنده‌داری است، به‌طوری‌که به «شب سروش» نیز معروف شده است.

کشور عزیزمان ایران با پیشینه تاریخی چند هزار ساله، مملوء از جشن اصیل ایران باستان و مناسبت‌های مختلف است. این مناسبت‌ها طیف وسیعی از جشن‌های سنتی و باستانی را تشکیل می‌دهند که هرکدام آداب و رسوم خاص خود را دارند. برخی از این جشن‌ها روزانه، برخی ماهانه و برخی دیگر فصلی برگزار می‌شوند. جشن‌هایی مانند نوروز، مهرگان، سده، یلدا و سروش‌روز، هرکدام نمادهایی از فرهنگ و تاریخ غنی ایران هستند.

آداب و رسوم جشن سروش‌ روز

جشن سروش‌روز همراه با مجموعه‌ای از آیین‌ها و سنت‌هاست که هدف آن‌ها پاکسازی ذهن، جسم و روح است. برخی از این آداب عبارت‌اند از:

۱. نیایش شبانه (شب سروش)

شب پیش از سروش‌روز، از جمله شب‌های مهم در آیین زرتشتی است و به نام شب سروش شناخته می‌شود. در این شب، زرتشتیان به دعا و نیایش می‌پردازند و سعی می‌کنند با تمرکز و آرامش درونی، به خودشناسی و بازنگری در رفتارهای خود برسند. گفته می‌شود که شب سروش، زمان نزدیکی با عالم مینوی و دریافت الهام از سوی ایزد سروش است؛ از همین رو شب‌زنده‌داری و خواندن بخش‌هایی از اوستا، به‌ویژه سروش‌یشت در این شب بسیار رایج است.

در برخی جوامع زرتشتی، خانواده‌ها در شب سروش با روشن کردن چراغ‌های بیشتر یا نگه‌داشتن آتش، فضای خانه را برای نیایش معنوی مهیا می‌کنند. برخی نیز معتقدند که دعاهای این شب تأثیر ویژه‌ای در سرنوشت و آرامش انسان دارد. به همین دلیل است که شب سروش در بسیاری از سنت‌های شفاهی زرتشتیان به عنوان شبی مقدس و پرقدرت شناخته می‌شود.

۲. پاکسازی فیزیکی و روحی

یکی از مهم‌ترین اعمال در سروش‌روز، آبتنی و تطهیر جسمی و روحی است. زرتشتیان در ابتدای روز، با استحمام و پوشیدن لباس‌های تمیز، خود را برای ورود به یک روز مقدس آماده می‌کنند. این کار نماد پاکی درون و آمادگی برای دریافت نیایش و حقیقت الهی است. آبتنی تنها جنبه‌ی جسمی ندارد، بلکه مقدمه‌ای برای تمرکز درونی و پاک‌سازی ذهن از افکار منفی و ناپاکی‌های روانی است.

در کنار تطهیر جسم، زرتشتیان توصیه می‌کنند که افراد از دروغ، خشم، حسادت، و دیگر رذایل اخلاقی دوری کنند. سروش‌روز فرصتی برای پالایش درون است، برای گوش دادن به صدای وجدان و تمرکز بر نیکی در گفتار، کردار و پندار.

۳. نذر و داد و دهش

دادن صدقه و کمک به نیازمندان از دیگر آداب مهم سروش‌روز است. برخی افراد نذر می‌کنند که در این روز خوراک یا پوشاک به نیازمندان دهند یا کاری نیک انجام دهند تا از ایزد سروش برایشان نیرویی مثبت و نگهداری طلب شود. این عمل نماد تجلی ایثار، همدلی و روح دادگری است که از ارزش‌های بنیادین زرتشتی به‌شمار می‌آید.

نذر در این روز ممکن است به اشکال مختلف انجام شود. گاه خانواده‌ای به نیّت سلامتی یا برآورده شدن حاجتی، خوراکی ساده مانند آش یا شیرینی بین مردم پخش می‌کنند. این عمل نشان‌دهنده‌ی پیوند اجتماعی و احترام به نیروهای مینوی در قالب نیکی‌های زمینی است.

۴. بازدید از آتشکده‌ها

در سروش‌روز، بسیاری از زرتشتیان به آتشکده‌ها رفته، در برابر آتش مقدس نیایش می‌کنند و بخشی از متون مقدس از جمله سروش‌یشت، گاهان یا یسنا را می‌خوانند. آتش در آیین زرتشتی نماد روشنایی، حقیقت و اشه است و حضور در کنار آن در چنین روزی، نشانه‌ی طلب روشنی و حقیقت از سروش مینوی است.

در برخی مناطق، آیین‌های جمعی نیز برگزار می‌شود که در آن موبدان و بزرگان دینی به بیان مفاهیم اخلاقی و دینی در باب سروش، راستی و نیکی می‌پردازند. این مراسم نقش مهمی در انتقال فرهنگی و آموزش نسل جدید دارد.

جشن امردادگان که در روز هفتم از ماه امرداد برگزار می‌شود، یکی از آیین‌های باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند امرداد اختصاص دارد. واژه امرداد که ریشه در «امرتات» اوستایی دارد، به معنای بی‌مرگی و جاودانگی است؛ مفهومی که در دل فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و نشان‌دهنده پیوند عمیق با طبیعت، سرسبزی و زندگی پایدار است.

سروش در اوستا و ویژگی‌های او

در متون اوستایی، سروش با نام Sraosha ذکر شده و ویژگی‌های متعددی دارد:

نگهبان شب

یکی از مهم‌ترین وظایف سروش، نگهبانی از جهان در شب است. زرتشتیان باور داشتند که نیروهای اهریمنی بیشتر در شب فعال‌اند و سروش، همچون نگهبانی شبانه، مانع ورود این نیروها به دنیای گیتی می‌شود. او با دیوان، به‌ویژه دیو خشم و دروغ، نبرد می‌کند و شب را برای انسان امن نگه می‌دارد.

به همین دلیل، در شب سروش نیایش خاصی به او تقدیم می‌شود. بسیاری از دعاهای زرتشتی برای آرامش شبانه و حفظ سلامت روانی، خطاب به سروش است. این ویژگی باعث شده او در باور مردم، ایزد آرامش، امنیت و مراقبت نیز شناخته شود.

واسطه‌ی پیام الهی

سروش نخستین ایزدی است که به پیام زرتشت گوش می‌دهد و آن را به دیگر ایزدان و انسان‌ها منتقل می‌کند. در اوستا آمده که سروش، ایزد شنوایی مقدس و طاعت راستین است. نام او به معنای “شنیدن با دل و جان” است.

این نقش پیام‌رسانی، او را به یکی از مهم‌ترین ارکان نظام معنوی زرتشتی تبدیل کرده است. حضور سروش در لحظات الهام، شهود، و دریافت‌های معنوی، سبب شده او با مفاهیمی چون وحی، نبوغ، و ندای وجدان پیوند یابد.

داور پل چینود

سروش، به همراه ایزدان دیگر چون میثره و رشن، در پل چینود بر اعمال انسان داوری می‌کند. پل چینود جایی است که روح پس از مرگ از آن عبور می‌کند و بر اساس اعمالش به جهان نیکی یا تاریکی هدایت می‌شود. سروش، در این مقام، ایزد عدل و راستی نیز هست.

نقش داوری او، تأکیدی بر اهمیت رفتار انسان در دنیا دارد. سروش یادآور این است که همه اعمال دیده و سنجیده می‌شوند و هیچ نیکی یا بدی از دید او پنهان نمی‌ماند.

ایزد طاعت و فرمانبرداری

واژه‌ی “سروش” در زبان اوستایی از ریشه‌ای می‌آید که به معنی “شنیدن و اطاعت کردن از راه راستی” است. بنابراین سروش، ایزد طاعت است؛ نه طاعت کور، بلکه اطاعتی آگاهانه از راستی، خرد و حقیقت.

این ویژگی، سروش را به ایزد وجدان بدل می‌کند. صدایی که از درون انسان را به مسیر درست فرا می‌خواند و او را در انتخاب میان خوبی و بدی یاری می‌کند. طاعت از سروش، همان گوش دادن به ندای درون و ارزش‌های والای اخلاقی است.

در یشت‌ها، به‌ویژه در سروش‌یشت‌ها، بارها از عظمت، قدرت و پاکی سروش سخن رفته است. او با دیو خشم، دروغ و ظلم در جدال دائم است.

جشن سروش روز در ادبیات فارسی

شخصیت سروش تنها محدود به متون اوستایی نیست، بلکه در ادبیات فارسی نیز جایگاه برجسته‌ای دارد. شاعران بسیاری از سروش به عنوان پیام‌آور الهی، الهام‌بخش شاعران، و نگهبان شبانه‌ی دل‌ها یاد کرده‌اند.

نمونه‌هایی از حضور سروش در شعر فارسی

• حافظ شیرازی

بشنو از نی چون حکایت می‌کند
از جدایی‌ها شکایت می‌کند
سروش آمد که پیغام وصال آورد

• فردوسی در شاهنامه، هنگام توصیف آمدن پیام از جهان بالا یا هنگام خواب‌های پیش‌آگاهانه، از سروش یاد می‌کند.
• مولوی، سروش را مظهر الهام عرفانی می‌داند:

سروش آمد به گوش جان که برخیز
که جانت را پیام راز آمد

سروش در این آثار، نوعی ندای درونی و صدای وجدان یا الهام غیبی دانسته شده است.

جشن خردادگان که در روز ششم از ماه خرداد برگزار می‌شود، یکی از آیین‌های باستانی در تقویم زرتشتی است؛ روزی که در آن نام روز و ماه یکی شده و به همین مناسبت، به بزرگداشت امشاسپند خرداد اختصاص دارد. واژه خرداد که ریشه در «هَئوروتات» اوستایی دارد، به معنای «رسیدن به کمال»، «تمامیت» و «سلامت کامل» است؛ مفهومی که در فرهنگ ایرانی نماد کمال، سلامت و پاکی است. خرداد، نگهبان عنصر آب و سرچشمه‌ی حیات نیز به شمار می‌رود و اهمیت زیادی در باورهای زرتشتی دارد.

جایگاه سروش‌روز در تقویم زرتشتی

در تقویم زرتشتی، هر ماه شامل ۳۰ روز است و هر روز نامی دارد که از نام ایزدان گرفته شده است. سومین روز هر ماه، سروش‌روز نام دارد. اما سروش‌روز در ماه فروردین دارای جایگاه ویژه‌ای است. زیرا در آغازین روزهای سال نو زرتشتی واقع شده و در میان جشن‌های نوروزی قرار دارد.

این تقارن زمانی، سروش‌روز را به فرصتی برای تعمیق مفاهیم نوروزی نظیر پاکی، نوسازی، و امید بدل کرده است. به همین دلیل، در برخی متون دینی و تاریخی از سروش‌روز فروردین به عنوان یکی از روزهای ویژه برای نیایش و تطهیر روح یاد شده است. همچنین، این روز از دیرباز در تقویم‌های رسمی ساسانی به عنوان روزی مقدس شناخته شده بود.

ارتباط سروش با مفاهیم اخلاقی و عرفانی

در نظام فکری زرتشتی، سروش نماینده‌ی وجدان، آگاهی اخلاقی و طاعت از قانون اهورایی است. در همه‌ متون دینی کهن، سروش به عنوان نیرویی درونی که انسان را به سوی راستی هدایت می‌کند، معرفی می‌شود. پیروی از سروش، یعنی گوش دادن به ندای حقیقت و پیمودن راه نیکی.

از سوی دیگر، در سنت‌های عرفانی ایرانی، سروش صدایی از عالم ملکوت است. در اشعار عرفا، سروش گاه به عنوان ندای الهام و گاه همچون فرشته‌ی وحی به تصویر کشیده شده که انسان را به کشف حقیقت رهنمون می‌شود. این تفسیر عرفانی از سروش، جایگاه او را از صرف یک ایزد به مرتبه‌ای بالاتر، یعنی راهنمایی روحانی ارتقاء می‌دهد.

سروش در باور مردم و فرهنگ عامه

در میان مردم ایران، به ویژه زرتشتیان، سروش همیشه جایگاه ویژه‌ای داشته است. بسیاری بر این باورند که سروش ندای درونی و صدای وجدان است. شب سروش‌روز، زمانی برای تأمل، دعا و دریافت پیام‌های معنوی دانسته می‌شود. باور عمومی این بوده که اگر کسی در این شب رؤیایی روشن ببیند، آن خواب حامل پیامی الهی است.

در برخی سنت‌ها، خانواده‌ها در شب سروش شمعی روشن می‌کردند، دعا می‌خواندند و فضای خانه را معنوی می‌کردند. مادران برای فرزندان‌شان قصه‌هایی از سروش می‌گفتند و او را همچون فرشته‌ای مراقب معرفی می‌کردند. این باورها نشان می‌دهد که سروش نه‌تنها در نظام دینی، بلکه در خاطره‌ی فرهنگی مردم ایران نیز حضوری زنده و پررنگ دارد.

تفاوت سروش‌روز با سایر جشن‌های زرتشتی

در تقویم زرتشتی، جشن‌های متعددی برگزار می‌شود که هر یک به مناسبت هم‌نام شدن روز و ماه یا به یادبود یک ایزد یا رویداد خاص شکل گرفته‌اند. اما سروش‌روز با بسیاری از این جشن‌ها تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد؛ تفاوت‌هایی که هم در هدف، هم در آداب و هم در حال‌وهوای جشن بازتاب می‌یابد.

در حالی که جشن‌هایی مانند نوروز، مهرگان، سده یا تیرگان بیشتر با طبیعت، عناصر اربعه، و اتفاقات اسطوره‌ای پیوند دارند و به‌طور معمول همراه با مراسم اجتماعی، رقص، شادی و خوردنی‌های ویژه هستند، سروش‌روز بیش از هر چیز ماهیتی معنوی و شبانه دارد. تمرکز اصلی این جشن، بر دعا، نیایش، شب‌زنده‌داری و بازنگری درونی است. برخلاف بسیاری از دیگر جشن‌ها که جنبه‌ی عمومی و شاد دارند، سروش‌روز به نوعی یک «شب معنوی» محسوب می‌شود، شبِ گوش دادن به نداهای درونی، شبِ پاکسازی روح، و شبِ مراقبه بر حقیقت و راستی.

جشن اردیبهشتگان یکی از جشن‌های باستانی ایران است که نماد راستی، نظم، پاکی و روشنایی در فرهنگ ایرانی به حساب می‌آید. این جشن در گروه جشن‌های ماهیانه قرار دارد که به دلیل تطابق نام روز و ماه در تقویم ایرانی برگزار می‌شوند. در آیین زرتشتی، هر روز از ماه به نام خاصی شناخته می‌شود و روز سوم هر ماه به نام “اردیبهشت روز” نامگذاری شده است. بنابراین، زمانی که این روز با ماه اردیبهشت تطابق پیدا می‌کند، جشنی ویژه برای بزرگداشت آن برگزار می‌شود.

سروش‌یشت و متن‌هایی که در این روز خوانده می‌شود

یکی از مهم‌ترین آداب دینی در شب و روز سروش‌روز، خواندن بخشی از اوستا به نام سروش‌یشت است. «یشت» در زبان اوستایی به معنای ستایش‌نامه است، و سروش‌یشت، متن نیایشی است که در آن ستایش و توصیف ایزد سروش بیان شده است. در سنت زرتشتی، دو متن با عنوان «سروش‌یشت بزرگ» و «سروش‌یشت کوچک» وجود دارد که هر دو در شب‌هنگام، به‌ویژه در شب پیش از سروش‌روز خوانده می‌شوند.

سروش‌یشت بزرگ حاوی توصیف‌هایی از قدرت، مهربانی، ایستادگی و طهارت سروش است و ضمن آن، از او درخواست می‌شود که روان انسان را در برابر شر، دروغ و اهریمن محافظت کند. این نیایش‌ها نه‌تنها جنبه‌ی تقدس و راز و نیاز دارند، بلکه باعث تقویت احساس امنیت، آرامش شبانه و حضور معنوی در فرد می‌شوند. سروش‌یشت کوچک نیز بیشتر جنبه‌ی فردی دارد و شامل عبارات کوتاه‌تر برای زمزمه و آرامش روحی است. بسیاری از زرتشتیان همچنان این متون را در شب‌های تاریک یا هنگام نیاز به آرامش روانی، زمزمه می‌کنند.

به نقل از beytoote:

سروش در میان ایزدان نخستین کسی است که زبان به ستایش خداوند و نیایش امشاسپندان گشود. نخستین کسی که مراسم مذهبی به جای آورد و پنج گاتهای زرتشت را بسرود.ایزد سروش بر آن است تا  نیروهای اهریمنی چون “خشم”،  “کنده یا مستی” ، “بوشاسپ یا خواب و تنبلی” (و مهمتر از همه ” دروغ” را  از میان ببرد.

مفاهیم نمادین مرتبط با سروش

سروش در آیین زرتشتی صرفاً یک ایزد نیست، بلکه مفهومی نمادین و چندلایه است که در فرهنگ و عرفان ایرانی نیز بازتاب گسترده‌ای یافته است. نخستین و مهم‌ترین نماد مرتبط با سروش، شنیدن و گوش دادن است. واژه‌ی «سروش» از ریشه‌ی «سراوشا» به معنای شنیدن و اطاعت کردن آمده، و نمادِ آمادگی روح انسان برای دریافت پیام‌های راستین از عالم بالا است. در اینجا، سروش به‌نوعی نماینده‌ی «وجدان» یا «صدای درونی» نیز تلقی می‌شود؛ همان ندایی که در سکوت شب و در لحظات تامل، ما را به سوی راستی و نیکی هدایت می‌کند.

از دیگر مفاهیم نمادین سروش می‌توان به شب به عنوان لحظه‌ی بیداری باطن اشاره کرد. حضور سروش در شب، نمادی از روشنایی در دل تاریکی است؛ یعنی همان لحظاتی که ذهن و روان انسان از مشغله‌های روزانه آزاد می‌شود و فرصت اندیشیدن به حقیقت را پیدا می‌کند. همچنین سروش را می‌توان تجلی نیروهای حفاظتی مینوی دانست؛ نیروهایی که از روان انسان در برابر وسوسه‌ها، خطا و ضعف اخلاقی محافظت می‌کنند. در مجموع، سروش نمادی است از الهام، آگاهی، وجدان و پایداری در مسیر راستی، و به همین دلیل در ادبیات عرفانی فارسی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.

نتیجه‌گیری

جشن سروش‌روز همانند جشن سپندارمذگان تنها یک مناسبت تقویمی نیست، بلکه نمایانگر بخشی از باورهای عمیق اخلاقی، دینی و فرهنگی ایرانیان باستان است. این روز فرصتی است برای بازگشت به درون، تطهیر دل، شنیدن پیام حق و بازاندیشی در مسیر زندگی. ایزد سروش، با تمامی صفات مینوی خود، ما را دعوت به راه راستی، طهارت، و شنیدن ندای وجدان می‌کند.

در دنیای امروز که پر از هیاهو و انحراف از ارزش‌های اصیل انسانی است، بازشناسی جشن‌هایی همچون سروش‌روز می‌تواند راهی برای بازگشت به ریشه‌های روشن اندیشه‌ی ایرانی باشد؛ ریشه‌هایی که بر بنیاد خرد، نیکی و راستی بنا شده‌اند.

سوالات متداول

1. جشن سروش‌روز چه آداب و رسومی دارد و چگونه برگزار می‌شود؟

جشن سروش‌روز با آداب و رسومی مانند نیایش شبانه، پاکسازی فیزیکی و روحی، نذر و داد و دهش، و بازدید از آتشکده‌ها همراه است. در این روز، زرتشتیان به دعا و نیایش می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا خود را برای ورود به یک روز مقدس آماده کنند.

2. چرا سروش‌روز در فرهنگ ایرانی دارای اهمیت خاصی است؟

سروش‌روز به دلیل ارتباطش با ایزد سروش، پیام‌آور و نگهبان اشوئی، و همچنین با مفاهیم شکوفایی معنوی و تطهیر درونی، در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این روز فرصتی است برای بازاندیشی در رفتارها و تمرکز بر نیکی و راستی.

3. چه ارتباطی بین سروش و مفاهیم اخلاقی و عرفانی وجود دارد؟

سروش نماینده‌ی وجدان و آگاهی اخلاقی است و در عرفان ایرانی به عنوان صدای درونی و ندای حقیقت شناخته می‌شود. او به انسان‌ها کمک می‌کند تا به سمت راستی و نیکی هدایت شوند و در مسیر زندگی خود، از اصول اخلاقی پیروی کنند.

4. تفاوت سروش‌روز با سایر جشن‌های زرتشتی چیست؟

سروش‌روز بیشتر ماهیت معنوی و شبانه دارد و بر دعا، نیایش، و بازنگری درونی تمرکز دارد. در حالی که جشن‌های دیگر زرتشتی معمولاً جنبه‌های اجتماعی و شاد دارند، سروش‌روز به نوعی یک شب معنوی محسوب می‌شود که بر روی خودشناسی و تطهیر روح تأکید می‌کند.

5. چگونه می‌توان از آموزه‌های سروش‌روز در زندگی روزمره بهره برد؟

با توجه به آموزه‌های سروش‌روز، افراد می‌توانند از فرصت‌های روزانه برای خودشناسی، پاکسازی ذهن و روح، و انجام اعمال نیک استفاده کنند. همچنین می‌توانند به ندای درونی خود گوش دهند و در انتخاب‌های روزمره به اصول اخلاقی و انسانی پایبند بمانند.